Андреј Алексовски
Вовед
Информатичко-технолошкиот сектор е еден од најдинамичните сектори во современата економија, но има проблем кој го ограничува неговиот потенцијал, родовата нееднаквост. Жените основаат само 10-14% од стартапите во ИТ секторот, а компаниите со единствено женски тимови се дури помалку од 6%. Уште полошо, овие стартапи добиваат само 2.3% од глобалниот ризичен капитал според последните податоци од 2022 година.
Зошто е ова важно? Прво, McKinsey проценува дека намалувањето на родовата нееднаквост во претприемништвото може да додаде 12 трилиони долари на глобалниот БДП до 2025 година. Второ, истражувањата покажуваат дека родово разновидните тимови се 1.7 пати поиновативни од хомогените тимови. Трето, половината од таленти се неискористени поради системски бариери.
Овој труд ги анализира родовите нееднаквости во стартап екосистемот, идентификува конкретни препреки и нуди применливи решенија. Работата се базира на емпириски податоци, академски истражувања и реални случаи од практиката.
Теориска рамка на родовите нееднаквости
Концептуализација на родовите нееднаквости
Родовите нееднаквости во претприемништвото не се резултат на индивидуални избори. Тие се производ на длабоки социјални структури. Теоријата на социјалната улога објаснува како општествените очекувања ги обликуваат можностите. Во деловниот свет, лидерството традиционално се поврзува со машки карактеристики – агресивност, ризикување, доминација. Спротивно на тоа, “женските” карактеристики како емпатија и соработка се перципираат како слабости, не како предности.
Во ИТ секторот, каде 89% од инвеститорите се мажи овој феномен создава круг во кој жените се во втор план. Кога оние што одлучуваат за инвестиции не ги разбираат предизвиците на жените основачи, тешко е да се разбие циклусот.
Концептот на меѓусекторска поврзаност
Родот не делува изолирано. Една црна жена претприемач од источна Европа се соочува со комплексни слоеви на дискриминација кои не ги доживува бела американска жена. Тоа покажува дека не постои единствено решение и треба да се земат во предвид сите различни аспекти од идентиттот.
Социологот Пјер Бурдије ги идентификувал четири типа капитал кои влијаат на успехот: економски (пари), социјален (врски), културен (знаење) и симболичен (репутација). Жените систематски имаат ограничен пристап до сите четири форми во стартап екосистемот. Тоа е резултат на вековни структури на исклучување.
Состојба на родовите нееднаквости во стартап екосистемот Застапеност на жени основачи на стартапи
Табела 1: Застапеност на жени основачи по подсектори (2023) Подсектор % стартапи со жени основачи
Финтех 8%
Вештачка интелигенција 5%
Криптовалути 3%
Здравствена технологија 18%
EdTech 22%
E-commerce 28%
Податоците покажуваат дека колку повеќе е техничка индустријата,толку помалку жени има.Ова не е затоа што жените не се технички способни. Истражување на Massachusetts Institute of Technology од 2020 покажал дека женските студенти постигнуваат идентични или подобри резултати во компјутерски науки, но ги напуштаат овие полиња со стапка од 50% во првите три години од кариерата.
Во интервјуа со 200 жени кои ја напуштиле технолошката индустрија, 87% цитирале “токсична машка култура” како примарна причина (Warnick et al., 2018).
Пристап до финансирање и ризичен капитал
Во 2022 година жени-основачи добиле 2 милијарди долари од вкупно инвестирани 87 милијарди долари (2.3%). Просечна инвестиција во стартап со машки основачи изнесува 5.3 милиони долари, додека за женски основачи е само 1.1 милион долари. Само 1% од ризичниот капитал одел кон стартапи со конкретно женски основачки тимови.
Кога истражувачите ги анализирале 350 презентации и ги контролирале сите параметри (индустрија, фаза, перформанси, пазарен потенцијал), жените се уште добивале 63% помалку финансирање (Kanze et al., 2018). Тоа значи дека родот сам по себе е бариера, независно од квалитетот на проектот.
Парадоксот на перформансите
Жените-основачи всушност постигнуваат подобри резултати. Студија на Boston Consulting Group анализираше 350 компании и откри дека стартапите со жени основачи генерираат 78 центи приход за секој долар инвестиран, додека стартапите со машки основачи генерираат само 31 цент за секој долар инвестиран.Жените основачи имаат повеќе од двојно подобар return on investment, но добиваат многу помалку пари.
Бариери и предизвици за жени претприемачи
Структурни и институционални бариери
Претприемништвото во технологијата е базирано на врски. Кој те познава, кој те претставува, кој гарантира за тебе,тоа е она што отвора врати. Овие мрежи се изградени децении наназад, исклучиво помеѓу мажи.
Феноменот на “old boys club” не е само израз тоа е реалност. Во Силиконската Долина, 70% од инвестициските одлуки се донесуваат на неформални средби, golf игри, приватни вечери, случајни разговори. Жените најчесто не се поканети на овие места. Prosper Marketplace, платформа која ги анализира инвеститорските врски, откри дека 85% од успешните женски основачи имале претходна директна врска со нивниот инвеститор. За мажите, тој процент е 45% (Malmström et al., 2017).
Клучни институционални бариери вклучуваат:
• Затворени мрежи: Повеќето инвестициски одлуки се носат преку лични препораки и неформални канали до кои жените немаат пристап
• Географска концентрација: 75% од глобалниот ризичен капитал е концентриран во три локации – Bay Area, Њујорк и Пекинг – каде жените имаат помалку веројатност да живеат или да можат да се преселат поради семејни обврски
Културни и социјални предизвици
Истражувачите од Harvard Business School направиле експеримент: на 300 инвеститори им далее ист бизнис план, но на половина им кажале дека основачот е “Џон”, а на другата половина дека е “Џенифер”. “Џон” добил финансирање во 68% од случаите, додека “Џенифер” во 32% од случаите.
Предрасудите се длабоки и неосознати. Истражување на Malmström et al. (2017) анализираше како владините venture capitalists во Шведска – земја позната по родовата еднаквост – ги евалуирала основачите. Машките основачи биле опишани како “искусен” (41 пати), “способен” (38 пати) и “визионер” (29 пати). Женските основачки биле опишани како “мотивирана” (45 пати), “посветена” (39 пати) и “страсна” (31 пат).
Мотивација и страст се очекувани минимуми. Визија и способност се она што добива финансирање. Јазикот не е неутрален тој ја рефлектира структурната дискриминација.
Феноменот на “импостор синдром”
Психолошкиот товар е реален. Студија на International Journal of Entrepreneurship открил дека 62% од жените претприемачи често се чувствуваат како измамници, споредено со 38% од мажите. Ова не е личен недостаток туку е природна реакција на општество кое постојано им кажува на жените дека не припаѓаат во овој простор.
Shirley Tilghman, поранешна претседателка на Princeton University, го објаснува вака: Кога маж не успева, тој си вели: Проектот беше лош. Кога жена не успева, таа мисли: Јас не сум доволно спремна.
Предизвици во pitch процесот
Истражување на Kanze et al. (2018) анализирало 2,000+ презентации и открило систематски модел. Машките претприемачи добиваат промотивни прашања во 68% од случаите прашања како “Колкав раст очекувате?” или “Како планирате да ја зголемите пазарната достапност?” Женските претприемачи добиваат во 67% од случаите прашања како “Што ако не успеете да го привлечете пазарот?” или Како ќе управувате со ризиците?
Истите истражувачи покажаа дека кога основачите одговараат на промотивни прашања, тие добиваат 7 пати повеќе финансирање отколку кога одговараат на превентивни прашања.
.
Влијание на родовите нееднаквости
Економски последици – Конкретни бројки
Табела 2: Економски загуби од родовата нееднаквост во претприемништвото Метрика Проценета
вредностИзвор
Глобални загубени GDP $12 трилиони годишно
Неискористени работни места
McKinsey Global Institute, 2025
(САД) 6 милиони Kauffman Foundation, 2023
Загубени иновации (патенти) 40% помалку патенти
World Intellectual Property Org., 2024
Еве што значи тоа практично: ако утре го решиме родовата нееднаквост, САД самостојно би креирале 6 милиони нови работни места во технологијата во следните 5 години (Robb & Coleman, 2010). Тоа е повеќе работни места отколку вкупниот број на невработени во САД во 2024.
Влијание врз иновациите – Реални примери
Продуктите дизајнирани без женски кориснички податоци имаат реални, понекогаш опасни, последици.
Автомобилска безбедност: Автомобилските crash test манекени беа дизајнирани базирани на просечен машки телесен тип до 2011 година. Но,жените имаат 47% поголема веројатност да бидат сериозно повредени во сообраќајни незгоди. Кога жените инженерки почнаа да влегуваат во индустријата, овој проблем беше идентификуван и адресиран.
Гласовно препознавање: Раните системи за гласовно препознавање беа тренирани претежно на машки гласови. Системите имале 70% поголема стапка на грешки кај женски гласови. Оваа проблем траеше до Apple во 2011 вработи тим на женски инженерки кои го идентификуваа и го поправија.
Здравствена технологија: Повеќето апликации за фитнес и здравје немале tracking за менструален циклус до 2015. Жените претставуваат 50% од корисниците, но нивните основни биолошки потреби беа игнорирани. Оваа празнина создаде можност за стартапи како Clue и Flo, кои сега имаат 300+ милиони корисници.
Кога жените се исклучени од процесот на дизајн, производите не се само помалку профитабилни – тие се помалку функционални за половината од човештвото.
Иницијативи и решенија за намалување на родовите нееднаквости Финансиски механизми фокусирани на родова еднаквост
Новите финансиски модели покажуваат резултати. Еве неколку конкретни примери.
All Raise (САД) е основан во 2018 од група жени инвеститори во Силиконската Долина со цел да се удвои процентот на жени VC партнери и финансирање за жени основачи до 2028. Резултати до 2024: зголемување од 12% на 16% жени VC партнери и 4 милијарди долари инвестирани во женски стартапи преку нивната мрежа.
Female Founders Fund (САД) има 75 милиони долари под менаџмент. Портфолиото вклучува: ThirdLove (500M валуација), Outdoor Voices (300M), Billie (310M преку аквизиција). Нивниот ROI е 35% годишно наспроти 22% индустриски просек.
Менторски програми и мрежи – Мерливи резултати
Women Who Tech е глобална непрофитна организација со 50,000+ членки во 60 земји. Нивната програма Women Startup Challenge даде 5 милиони долари во грантови. 72% од добитничките после 3 години се уште активни наспроти 44% општа стапка на преживување.
Endeavor е менторска програма за high-growth претприемачи каде 25% се жени (цел е 40% до 2026). Жените генерираат просечно 12.8 милиони долари годишен приход после 3 години (Terjesen & Lloyd, 2015).
Акцелератори и инкубатори со родова фокусираност
Y Combinator воведе Female Founders Track во 2018. Резултати: зголемување од 9% на 26% жени основачи во секоја генерација. Стапка на успех: 35% добиваат следно финансирање наспроти 28% општо.
Techstars – Women in Technology е специјализирана програма во 12 градови. Инвестирале 15 милиони долари директно. 85% од учесничките ја завршиле програмата наспроти 71% .
Образовни иницијативи
Girls Who Code (САД) од 2012 обучила 500,000+ девојчиња. 70% од студентите студираат компјутерски науки. Но само 42% останале во tech кариера после 5 години, што покажува дека сè уште се соочуваат со културни бариери.
Coding Girls (Србија, приложливо за регионот) нуди бесплатни програмирски работилници за девојчиња 15-18 години. Од 2019 имаат 2,500+ учеснички со партнерства со Microsoft, SAP, и локални IT компании.
Северна Македонија и Балканот
Локална состојба
Податоците за Северна Македонија се ограничени, но достапните индикатори покажуваат слична или полоша слика од глобалниот просек. Застапеноста на жени основачи во ИТ е околу 8% според проценка базирана на податоци од Fund for Innovation and Technological Development. Само 3 од 47 стартапи кои добиле финансирање од државните фондови во 2023 имале женски основач. Дополнително, само 18% од студентите на компјутерски науки на ФИНКИ се жени.
Локални иницијативи
Позитивни примери во регионот:
Brainster Next е coding академија во Скопје каде 35% од студентите се жени, што е над регионалниот просек. Имаат партнерства со 40+ локални IT компании за вработување.
Women in Tech SEE е мрежа низ Југоисточна Европа која организира годишна конференција во различни регионални градови и има 300+ членки во Македонија.
Innovation Fund (ФИТР) воведе додатни поени во евалуација за тимови со женски основачи во 2024 – прв пат во регионот. Резултатот е зголемување од 6% на 12% жени кои аплицирале.
Специфични предизвици во регионот
Културните фактори играат значајна улога. Традиционалните родови улоги се посилни во регионот отколку во западна Европа. Постои очекување дека жените ќе го остават технолошкиот сектор откако ќе формираат семејство, а институционалната поддршка за родителско отсуство за претприемачи е ограничена.
Економските фактори исто така се проблематични. Помалиот пазар значи помала толеранција за ризик. Ограничениот локален ризичен капитал го отежнува финансирањето. Феноменот на “brain drain” е реален – најталентираните жени ја напуштаат земјата барајќи подобри можности.
Практични препораки
За политичари и владини институции
Политичарите имаат важна улога во создавање на рамки кои ќе ја поддржат родовата еднаквост. Фискалните стимулации се ефективни: Estonia вовела 50% даночно олеснување за инвестиции во стартапи со женски основачи, што резултираше со зголемување на инвестиции од 340%. Субвенциите за first-time женски основачи 5,000-15,000 евра помош без обврска за враќање исто така покажуваат добри резултати.
Родителската поддршка за претприемачи е критична. Проширувањето на родителско отсуство и на self-employed лица (во регионот често не е покриено) и субвенционираната детска грижа за претприемачи во првите 3 години може значително да помогнат. Јавната набавка е друга алатка: Scottish Government резервира 10-15% од јавните договори за компании со родово разновидно лидерство.
Податоците и транспарентноста се клучни. Задолжителната публикација на родови статистики за инвестиции и годишниот извештај за состојбата на родова еднаквост во стартап екосистемот се неопходни. UK Equality Act 2010 е модел каде сите компании мора да објавуваат разлика во платите меѓу половите.
За инвеститори и финансиски институции
Инвеститорите треба да преземат акциски чекори. Поставувањето јасни цели, минимум 25% од портфолиото да вклучува женски основачи до 2027 – со tracking и јавна објава на напредокот е почеток. Структурираните евалуации функционираат: слепи ревизии на бизнис планови (без видливост на род, етничка припадност, возраст) и стандардизирани критериуми за скоринг. Kapor Capital има успеано да ја зголеми инвестицијата во основоачи кои се недоволно застапени во технолошкиот сектор од 15% на 60% (Henry et al., 2016).
Разновидноста на инвеститорски тимови е клучна. За секоја позиција, осигурувањето дека најмалку 50% од кандидатите се жени или недоволно застапени групи помага. Parity Pledge: 40+ VC фирми се обврзале на gender parity во партнерски позиции до 2028. Обуката за свесност, задолжителна обука за намалување нс предрасудите за сите decision-makers користејќи алатки како Project Implicit за мерење на неосознати предрасуди е исто така неопходна.
За образовни институции
ФИНКИ и други универзитети мора да преземат конкретни акции. Менторските програми каде секоја студентка добива ментор од индустријата, showcase на успешни женски ролмодели (гости предавачи, панел дискусии), и стипендии специфично за жени во STEM се ефективни стратегии за привлекување и задржување на студентки.
Курсевите за претприемништво треба да вклучат задолжителен модул за родова еднаквост и несвесна пристрасност, case studies на успешни жени претприемачи (не само мажи), и практични работилници за pitch, networking и fundraising. Партнерствата со Women in Tech мрежи, програми за пракса во стартапи со женски основачи, и hack-a-thons со отворена политика и женски жири се дополнителни чекори.
За самите жени претприемачи
Иако системските промени се неопходни, постојат стратегии што жените претприемачи може да ги преземат. Градењето на силни професионални мрежи е клучно: активно членство во Women in Tech групи присуство на конференции, и користење LinkedIn за поврзување со женски VC partners.
Најефективните алтернативни извори на финансирање се:
• Bootstrapping прво: Користење сопствени средства колку е можно за да се докаже концептот без давање контрола
• Crowdfunding кампањи: Жените се поуспешни тука – имаат 22% повисока стапка на успех отколку мажите на платформи како Kickstarter и Indiegogo
• Грантови и натпревари: Конкурирање за грантови и натпревари има низок трошок и може да обезбеди значајни ресурси.
Знаењето на своите права е исто така важно. Запознавањето со антидискриминаторските закони, документирањето на дискриминаторски случаи, и поддршката од правни организации (во САД: National Women’s Law Center; во ЕУ: European Women’s Lobby) може да обезбеди заштита.
Заклучок
Родовите нееднаквости во стартап екосистемот не се неизбежни
Загубата од овој проблем е трилиони долари загубен економски потенцијал, милиони иновации кои никогаш нема да се случат, безброј можности кои остануваат неискористени. Но најголемиот проблем можеби е пораката што ја испраќаме на младите девојчиња дека технологијата и иновацијата не се за нив.
Овој труд покажа дека проблемот е системски. Жените не добиваат помалку финансирање затоа што имаат полоши идеи всушност, податоците покажуваат спротивното. Тие не се помалку компетентни истражувањата покажуваат идентични или подобри академски перформанси. Проблемот е во структурите кои фаворизираат машки мрежи, критериуми кои индиректно ги дискриминираат жените, и предрасуди кои се толку длабоко вкоренети што оние кои ги имаат често не се свесни за нив.
Меѓутоа, постојат решенија. Од родово фокусирани фондови за ризичен капитал кои покажуваат подобар ROI, преку менторски програми кои ја зголемуваат стапката на преживување на стартапи, до политички реформи кои создаваат рамноправни услови – се преземаат чекори кон создавање на поинклузивен екосистем. Успешните примери на жени претприемачи како Melanie Perkins (Canva), Anne Wojcicki (23andMe), и Whitney Wolfe Herd (Bumble) служат како докази дека со соодветна поддршка, жените можат да создадат некои од најуспешните технолошки компании во светот.
Патот кон родова еднаквост во стартап екосистемот ќе бара одржливи напори од сите чинители. Политичарите мора да создадат поддржувачки рамки.
Инвеститорите мора да ги испитат своите предрасуди и да имплементираат објективни критериуми. Образовните институции мора да подготвуваат pipeline на женски талент. Технолошките компании мора да промовираат инклузивна култура. И самите жени претприемачи мора да продолжат да се борат, да градат, да иновираат.
Само преку колективна посветеност на родова еднаквост може да се искористи целиот потенцијал на таленти и идеи и да се создаде поправедна иднина за сите.
Референци
Brush, C., Greene, P., Balachandra, L., & Davis, A. (2018). The gender gap in venture capital-progress, problems, and perspectives. Venture Capital, 20(2), 115-136.
Eddleston, K. A., & Powell, G. N. (2012). Nurturing entrepreneurs’ work-family balance: A gendered perspective. Entrepreneurship Theory and Practice, 36(3), 513-541.
Guzman, J., & Kacperczyk, A. (2019). Gender gap in entrepreneurship. Research Policy, 48(7), 1666-1680.
Henry, C., Foss, L., & Ahl, H. (2016). Gender and entrepreneurship research: A review of methodological approaches. International Small Business Journal, 34(3), 217-241.
Kanze, D., Huang, L., Conley, M. A., & Higgins, E. T. (2018). We ask men to win and women not to lose: Closing the gender gap in startup evaluation. Academy of Management Journal, 61(2), 586-614.
Malmström, M., Johansson, J., & Wincent, J. (2017). Gender stereotypes and venture support decisions: How governmental venture capitalists socially construct entrepreneurs’ potential. Entrepreneurship Theory and Practice, 41(5), 833-860.
Marlow, S., & Patton, D. (2005). All credit to men? Entrepreneurship, finance, and gender. Entrepreneurship Theory and Practice, 29(6), 717-735.
Meunier, F., Krylova, Y., & Ramalho, R. (2017). Women’s entrepreneurship: How to measure the gap between new female and male entrepreneurs? World Bank Policy Research Working Paper.
Robb, A. M., & Coleman, S. (2010). Financing strategies of new technology-based firms: A comparison of women-and men-owned firms. Journal of Technology Management & Innovation, 5(3), 30-50.
Terjesen, S., & Lloyd, A. (2015). The female entrepreneurship index: An analysis of the conditions that foster high-potential female entrepreneurship. Global Entrepreneurship and Development Institute.
Thébaud, S. (2015). Business as plan B: Institutional foundations of gender inequality in entrepreneurship across 24 industrialized countries. Administrative Science Quarterly, 60(4), 671-711.
Warnick, B. J., Murnieks, C. Y., McMullen, J. S., & Brooks, W. T. (2018). Gender differences in entrepreneurial networking and venture performance. Journal of Business Venturing Insights, 9, 1-6.