Михаела Трајковска
Апстракт
Оваа семинарска работа го истражува начинот на кој Генерацијата Z ги преиспитува и редефинира традиционалните родови улоги под влијание на интернет културата и социјалните мрежи. Истражувањето се заснова на анализа на релевантна академска литература и набљудување на дигитални практики на платформи како TikTok, Instagram, Reddit и други простори што ги користат младите во Македонија. Резултатите укажуваат дека хуморот, визуелната култура, меѓународните трендови и локалните онлајн заедници им овозможуваат на младите критички да ги преиспитуваат родовите очекувања и да развиваат поголема чувствителност кон прашањата за еднаквост. Заклучокот е дека Gen Z има значајна улога во постепеното менување на јавниот дискурс за родот, комбинирајќи традиционални вредности со нови дигитални форм
3
Вовед
Кога размислувам за тоа како мојата генерација зборува за родот, веднаш ми станува јасно дека нешто навистина се променило. Разговорите што порано биле тивки, чувствителни или речиси табу, денес се појавуваат спонтано на социјалните мрежи, во приватни пораки и дури и меѓу студенти на факултет. Често слушам мои врсници како зборуваат за притисоците што ги чувствуваат заради „женските“ или „машките“ улоги, но истовремено гледам и обиди да се разберат тие улоги, а не само да се следат по навика.
Ова е особено видливо во дигиталниот простор. Таму младите расправаат, споделуваат лични примери, создаваат хумор и понекогаш дури ја превртуваат перспективата за тоа што значи да си маж или жена во денешно време. Според податоците на (Pew Research Center 2022), токму Генерацијата Z покажува највисоко ниво на интерес за теми поврзани со родот и најмал отпор кон преиспитување на традиционалните норми.
Кога ја читав литературната рамка од (Butler 1990) и (Connell 1995), па сè до истражувањата на (Keller и Mendes 2021) за дигиталниот феминизам сфатив дека не станува збор само за теорија. Овие автори опишуваат динамики што секој ден ги гледам околу мене, без разлика дали тоа е TikTok тренд, разговор со колешка или подбивен коментар на интернет.
Целта на овој труд е да прикажам како младите, особено оние што припаѓаме на Gen Z, ги разбираат родовите улоги во време кога интернетот е постојан дел од нашиот живот. Сакам да објаснам не само што учиме од дигиталните простори, туку и како тоа влијае врз нашите лично стекнати ставови, однесување и перцепција на себеси.
Темата не ја гледам како нешто далечно и академско, туку како прашање што постојано се наметнува во училиштата, на факултет, во семејството, во врските и на интернет. Токму затоа е важно да се разбере како се менува нашето толкување на родовите улоги и кои фактори најмногу го поттикнуваат тој процес.
Во продолжение ја претставувам методологијата на која се темели ова истражување, а потоа низ неколку целини ги обработувам клучните аспекти на темата.
4
Методологија
Овој труд се заснова на комбинација од неколку истражувачки пристапи што ги сметам за најсоодветни кога се анализира феномен што е и социјален и длабоко личен:
1. Анализа на релевантна академска литература
Ги користев трудовите на (Butler 1990), (Connell 1995), (Kimmel 2017), (Risman 2004) и други автори кои долго време се занимаваат со родови студии. Овие извори ми помогнаа да ја разберам теоретската рамка за тоа како се создаваат и одржуваат родовите улоги.
2. Тематска анализа на дигитални содржини
Бидејќи темата е поврзана со интернет културата, направив контекстуално набљудување на јавни разговори и трендови на TikTok, Instagram и Reddit. Не се работи за статистички формализирана анализа, туку за рефлексивно следење на повторливи теми и наративи.
3. Неформални набљудувања во македонски контекст
Во текот на студиите, често разговарам со колешки и колеги за овој вид теми. Нивните примери, реакции и дилеми ги користам како ориентациска точка за да разберам како локалната средина влијае врз ставовите за родот.
4. Квалитативна интерпретација
Целта не беше да соберам бројки, туку да разберам процеси. Секоја теорија ја споредив со реални примери што ги забележувам и ја проценив нејзината соодветност во контекст на македонското општество и балканската култура.
Овој пристап овозможи да се добие поцврста слика за тоа како Gen Z ги преработува традиционалните родови улоги во современи услови, каде интернетот не е само алатка за комуникација, туку и важен простор за учење, експеримент и критичка дебата.
5
1. Како дигиталните околности го обликуваат моето разбирање на родовите улоги
Кога почнав посериозно да размислувам за родовите улоги, сфатив дека најголем дел од моето знаење и перцепција не доаѓа од учебниците, туку од интернет. Постарите генерации често велат дека учеле за машкото и женското од семејството и училиштето, но кај мене тоа не беше така. Социјалните мрежи, YouTube, TikTok и Reddit беа местата каде за првпат видов колку различно луѓето го толкуваат родот ширум светот.
Ова што го доживеав се поклопува со идејата на (Risman 2004), која вели дека родот се создава преку секојдневните интеракции и општествените структури. Кај мене, овие „интеракции“ речиси секогаш се случуваа онлајн, каде постојано гледав примери што го надминуваа она што сум го учела дома или на училиште.
1.1. Улогата на дигиталното учење во формирањето на мојот идентитет Кога ќе се навратам неколку години назад, сфаќам дека интернетот ми беше првиот простор каде видов дека машкоста и женственоста не мора да изгледаат онака како што сум учела. На TikTok, на пример, има момци што отворено зборуваат за анксиозност или за тоа како се чувствуваат исклучени од традиционалните очекувања. Истовремено има девојки кои не се плашат да бидат гласни, директни или амбициозни, и тие ставови за мене беа огромна разлика во однос на тоа што го гледав во мојата поширока средина.
Ова ми помогна да разберам што мислела (Butler 1990) кога истакнува дека родот е „перформанс“ дека многу од однесувањата ги учиме и изведуваме, наместо да ги носиме „природно“.
На факултет, кога првпат ја слушнав оваа теорија, ми беше полесно да ја прифатам затоа што веќе имав видено примери на интернет што ја потврдуваа.
1.2. Изложеност на различни животни приказни
Една од работите што најмногу ме научи интернетот е тоа колку се различни искуствата на мажите и жените во разни култури. Гледав девојки од други земји што објаснуваат дека немаат ист вид притисок за изглед, а момци што зборуваат дека не се очекува секогаш да бидат „цврсти“.
6
Тие приказни ме тераа да размислам како е кај нас. На пример, секогаш сум забележувала како многу момци се воздржуваат од покажување емоции во јавност, од страв да не звучат „слабо“. Тоа сосема се поклопува со опишаното кај (Kimmel 2017), кој вели дека машкоста често се дефинира преку самоограничување и контрола на емоциите.
Штом ќе ги споредите овие примери, веќе гледате дека родот не е нешто природно зацврстено, туку нешто што се учи и одржува.
1.3. Зошто дигиталниот контекст има толку големо влијание врз Gen Z
За мојата генерација интернетот не е само „средство“. Тој е дел од секојдневието. Нема ден без видеа, дискусии, мемиња и коментари што на некој начин го допираат и прашањето за родот.
Ова создава простор во кој родовите норми можат да се критикуваат, да се исмеваат, да се преиспитуваат или дури да се надградуваат. Факт е дека никој не може да остане имун на толкава количина содржина.
Во оваа динамика јас гледам причина зошто Gen Z толку често бара објаснување за традиционалните очекувања. Постојаната споредба со различни примери ни покажува дека мора нешто да стои зад тоа дали е традиција? култура? навика? и токму тоа го отвора критичкото размислување.
2. Социјалните мрежи како простор за преобликување на родовите улоги
Социјалните мрежи се како огромна јавна сцена на која сите, свесно или несвесно, „играме“ различни улоги. Таму можам да видам како еден тренд се појавува наутро, а до вечерта веќе сите имаат став за него. И многу често токму тие трендови ги допираат родовите прашања.
Ова добро се гледа во анализа на (Keller и Mendes 2021), кои тврдат дека дигиталните медиуми станаа место каде младите експериментираат со нови форми на родов израз. И искрено, точно е, кај нас младите често е полесно да бидеш „своја личност“ онлајн отколку offline.
7
2.1. TikTok како динамична сцена за перформанс на родот
TikTok е посебен феномен. Она што мене најмногу ме фасцинира е колку брзо се шират нови модели на однесување: како треба да изгледа „модерен маж“, што значи „clean girl“, или зошто некои улоги се сметаат за „старомодни“.
Студијата во (Journal of Youth Studies 2021) покажува дека младите токму преку TikTok учат како родот може да изгледа поинаку од она што го гледале во своите средини.
И навистина, кога гледам колку се различни објавите некои комични, некои сериозни сфаќам дека TikTok не е само забава, туку и простор за анализа.
Кога момче зборува отворено за анксиозност или кога девојка раскажува како ја научила да не се плаши да биде амбициозна, тоа допира многу повеќе од теоретски текст.
2.2. Reddit, Discord и неформалните дигитални заедници
На Reddit често гледам дискусии каде луѓе од различни краеви на светот се обидуваат да си помогнат едни на други во разбирањето на родот. Некои поставуваат прашања за машкоста, други за женственоста, трети бараат совети за тоа како да се справат со очекувањата во нивната култура.
Овие простори нудат нешто што ретко го има offline: искреност без страв од осуда. Тоа е многу важен елемент, и истражувањето во New Media & Society го нагласува токму тоа дека младите користат онлајн заедници како безбедно место за да учат за родот.
2.3. Instagram и визуелната изградба на родот
Instagram има сосема поинаков ефект. Таму родот се гради преку визуелни избори облека, начин на фотографирање, естетика.
На пример, кога ќе видам објава од некоја девојка што сака „clean girl“ естетика, или од момче што носи накит што порано би бил сметан за „женски“, јасно се гледа како визуелната култура ги менува границите на родовите улоги.
8
Ова силно се поклопува со забелешките на (Keller и Mendes 2021), кои истакнуваат дека визуелниот дигитален свет активно ги преобликува нашите претстави.
3. Како јас и моите врсници ги преиспитуваме традиционалните родови улоги
Ова поглавје за мене е најлично. Кога ги читав теориите на (Connell 1995), (Kimmel 2017), (Butler 1990) и (Risman 2004), сфатив дека тие не зборуваат за нешто апстрактно тие всушност го опишуваат она што го гледам околу себеси секој ден.
Gen Z не ги отфрла традициите, но ретко ги прифаќа „слепо“. Секоја идеја се тестира дали е ова вредност или само навика? Дали ми помага или ме ограничува?
3.1. Секојдневното искуство како огледало на родовите норми
Во мојата околина често гледам момци што сакаат да покажат чувствителност, но се плашат да не бидат исмеани; девојки што сакаат да бидат амбициозни, но се плашат дека тоа ќе изгледа „агресивно“.
Овие ситуации многу јасно ја потврдуваат тезата на (Kimmel 2017), дека родовите улоги функционираат како скриени правила што ги ограничуваат луѓето.
И јас сум се нашла во ситуации кога морам да бидам „повнимателна“ со тоа како ќе се изразам, само за да не звучам „премногу директна“. Тоа е моментот кога сфаќам дека традицијата многу често зборува преку нас, дури и кога не сме свесни.
3.2. Хуморот и мемињата како средство за критика
Некогаш, најдобрата анализа не е во долг текст, туку во едно меме. Кога ќе видам меме што се подбива со нереалните очекувања од жените („да бидат и успешни и скромни и убави и не премногу гласни“), тоа за мене е форма на критика што не можеш да ја игнорираш.
Хуморот го прави проблемот видлив. И многу често тие мемиња објаснуваат повеќе од академски текст.
9
Интересно е што и (Butler 1990) и (Connell 1995) зборуваат за тоа дека родовите правила се одржуваат токму преку нивното повторување. А мемињата ја „пукаат“ таа рутина, затоа што ја прават смешна.
3.3. Зошто некои традиционални улоги остануваат важни
Една работа што често ја забележувам е дека младите не сакаат да ги уништат традициите. Повеќе сакаат да ги разберат. Некои родови улоги имаат реална вредност на пример, идејата за одговорност, внимателност, поддршка во семејството.
Проблем е кога тие улоги се претвораат во „правила“ што важат само за мажите или само за жените.
Ова го разбирам како логична последица на она што го опишува Risman (2004): родот не исчезнува, туку се преговара.
3.4. Критичката дистанца како одлика на Gen Z
Најголемата разлика што ја гледам кај мојата генерација е што повеќе не прифаќаме норма без прашање. Ако нешто не ни личи на фер, или не ни помага во развојот, веднаш се поставува прашањето:
„Зошто вака?“
Оваа навика на преиспитување не е бунт. Тоа е здраво критичко размислување.
(Sociology Compass 2022) објаснува дека Gen Z развила висока способност за критичка анализа токму заради интернетот, кој им овозможува младите да гледаат повеќе примери од својата непосредна култура.
4. Влијанието на глобалната дигитална култура врз моето разбирање на родот
Една работа што ја чувствувам многу јасно како млад човек е дека растевме со интернетот. Не со книги, не со телевизија, туку со глобален простор каде што гледаме како живеат луѓе од цел свет. По некое време, ова не може да не те промени.
10
Кога ќе видам содржини од Холандија, Кореја, Бразил или Турција, гледам различни модели на машкост и женственост. Некои се повеќе традиционални од нашите, некои се далеку пофлексибилни. Со ова сфаќам дека родовите улоги не се природно зададени; тие се културен производ. Тоа многу јасно го објаснува (Butler 1990), која вели дека родот е нешто што се изведува, а не нешто што „се е“.
(UNESCO 2024) наведува дека младите учат за родот токму преку ваквите глобални споредби. Кога читав за ова, многу ми се поклопи со сопственото искуство: најмногу научив за родот преку разлики, а не преку дефиниции.
4.1. Што научив од меѓународните примери
Секојдневно гледам примери што мојата средина не ми ги нуди. На пример, во некои европски држави се охрабруваат момчињата да учат за емоционална писменост и грижа за себе. Кај нас, многу често тоа уште се смета за „префинето“ или „не машки“.
Од друга страна, гледам земји каде жените се соочуваат со далеку поголеми ограничувања отколку тука. Тие контрасти ме прават свесна дека ниту едно општество нема совршен модел и затоа Gen Z ја учи сложеноста на родот многу побрзо од претходните генерации.
4.2. Балканскиот контекст во судир со глобалната интернет култура
Балканот има специфична традиција: вредности како семејност, дисциплина, претпазливост во однесување и за мажите и за жените се длабоко вкоренети. Но кога ова ќе се спои со TikTok и Instagram, се случува судир.
На пример, на Instagram гледам девојки од Македонија што споделуваат модерни, слободни ставови, но под фотографијата има коментар:
„Ова не е за девојка“.
Овој контраст ми покажува дека традицијата и дигиталната култура живеат паралелно, но постојано се судираат. (Connell 1995) вели дека општеството ги одржува родовите норми преку ритуали, рутини и очекувања а овде гледам токму таков пример: старите норми се уште ја држат својата сила.
11
4.3. Зошто промените се побрзи кај младите отколку кај постарите генерации
Мислам дека главната причина е едноставна: нашите родители учеле од околината, а ние учиме од светот.
Тоа создава огромна разлика.
Кога секој ден гледам различни примери за родови улоги, нормално е да ми се роди прашање:
„Зошто кај нас мора да е поинаку?“
Според (Pew Research Center 2022), токму ова постојано споредување со глобалниот свет ја прави Gen Z најкритичката генерација во однос на родот. И јас ја чувствувам таа критичност кај многу мои врсници не е агресивна, туку логична.
Ако нешто е различно насекаде, тогаш мора да е културно, не природно.
5. Личните и емоционалните димензии на родот кај младите
Понекогаш, кога се зборува за родот, се заборава дека зад теориите стојат реални луѓе. Кај нас младите родовите улоги не се само концепт; тие влијаат врз нашата самодоверба, врските, однесувањето на факултет, па и врз тоа како се појавуваме на интернет.
5.1. Како се снаоѓам меѓу личните желби и општествените очекувања
Често се наоѓам во ситуација во која морам да балансирам меѓу тоа што го чувствувам и тоа што „се очекува“.
На пример, знам дека треба да бидам самоуверена кога зборувам на предавање, но истовремено се прашувам дали ќе бидам сфатена како „арогантна“. Уште повеќе ја гледам оваа дилема кај моите колешки, кои често се двоумат пред да реагираат или да преземат иницијатива.
(Kimmel 2017) вели дека родовите норми функционираат како невидливи правила. Јас ги чувствувам токму така како нешто што никој не ми го кажал директно, но сепак го „знам“.
12
5.2. Онлајн заедниците како неочекуван извор на поддршка
Една од најсилните страни на дигиталниот свет е тоа што создава групи на луѓе што никогаш не би се запознале offline.
На Reddit, на пример, видов дискусии каде млади од различни држави си признаваат дека се плашат од одредени родови очекувања. Многу од коментарите се поддржувачки, искрени и охрабрувачки нешто што не секогаш го гледам во реалниот живот.
(New Media & Society 2021) токму ова го нагласува: онлајн заедниците се нов простор каде младите учат да разговараат за родот без страв од осуда.
5.3. Притисоците и отпорот што го гледам кај мојата генерација Иако Gen Z е поотворена, не значи дека нема притисок.
Кај нас често гледам момци што сакаат да изгледаат поразлично, но се плашат од потсмев. Девојки што јавно зборуваат за кариера, па добиваат коментари од типот „немој премногу“.
Овие ситуации ми покажуваат две нешта:
1. Традицијата уште има моќ.
2. Младите веќе не се подготвени да ја прифаќаат без прашање. Ова „мирно преиспитување“ е, според мене, најсилната форма на промена.
6. Образованието како клучен фактор во разбирањето на родовите улоги
Факултетот е едно од ретките места каде можам да разговарам за родот без да морам да внимавам како ќе бидам сфатена. Овде првпат ја сретнав теоријата на Butler, Connell и Risman, но она што најмногу ме изненади е колку тие идеи ми беа веќе познати само несистематизирани.
13
6.1. Како теоријата го објаснува она што веќе го чувствував
Кога ја читав (Butler 1990) и нејзината идеја дека родот е изведба, сфатив дека многу од моите сопствени реакции, стравови или колебања добија објаснување.
(Connell 1995) ја опишува хегемонската машкост како систем што ги наградува „цврстите“ мажи. Кога ќе размислам колку момци околу мене се воздржуваат од ранливост, го гледам токму тоа.
Овие теории не ми дадоа готови одговори, ми помогнаа да ги видиш сопствените искуства појасно.
6.2. Улогата на дискусиите на факултет
На предавања и семинари често слушам ставови од колеги што растеле во различни семејства и култури. Некои доаѓаат од традиционални средини, други од урбани, трети биле изложени на странско образование.
Во овие дискусии гледам како различни визии за родот се „судираат“ и создаваат нешто ново. Тоа искуство за мене е многу важно бидејќи ме учи дека ниту еден став не е конечен сите се во процес на развој.
6.3. Како факултетот го засилува критичкото размислување
Во текот на студиите стекнав навика да гледам на родот како на нешто што не е индивидуална одлика, туку општествена структура.
Оваа перспектива ме прави посвесна за тоа како училиштата, медиумите и семејството ги повторуваат истите модели. (UNESCO 2024) наведува дека токму ова разбирање ги прави младите поанализирачки и поотворени кон промени.
6.4. Зошто мојата генерација го носи разговорот за родот
Мислам дека постојат три причини зошто Gen Z е најгласна во разговорот за родот:
1. Растевме со интернет
Секој ден гледавме примери што ни покажуваат дека родовите улоги не се универзални. Нормално е да се појави прашањето:
„Зошто кај нас мора да биде вака?“
14
1. Менталното здравје стана тема што ја сфаќаме сериозно
Строгите родови норми често носат анксиозност, тага или чувство на ограниченост. Младите не сакаат да се изгубат во тие роли.
2. Не прифаќаме правило без да прашаме „зошто“
Ова не е бунт; ова е критичка свест. Самото прашање веќе ја отвора промената.
15
Заклучок
Кога ја започнав оваа семинарска работа, мислев дека ќе анализирам само трендови од интернет и неколку теории од родовите студии. Но, во текот на пишувањето сфатив дека темата е многу подлабока и поблиска до моето сопствено искуство отколку што очекував. Родовите улоги не се далечни концепти, тие се дел од секојдневните односи, од училиштето, од семејството, од интернетот и од начините на кои се претставуваме пред другите.
Генерацијата Z растеше во дигитален контекст каде што информациите се движат брзо и каде што младите постојано се среќаваат со различни примери на машкост и женственост. Оваа постојана изложеност, според податоците на Pew Research Center (2022), ја прави нашата генерација поотворена за преиспитување и редефинирање на традиционалните норми. Токму ова го почувствував и јас, интернетот не ме научи „како треба“, туку ме натера да прашувам „зошто би требало така?“.
Теориите на (Butler 1990), (Connell 1995), (Kimmel 2017) и (Risman 2004) ми помогнаа да ги поврзам сопствените набљудувања со пошироки општествени процеси. Она што на почеток ми се чинеше како личен впечаток, всушност има корени во истражувања што покажуваат дека родот е динамична структура, која постојано се создава и менува.
Сепак, дигиталниот простор не носи само слобода тука постојат и ризици. Алгоритмите го нагласуваат идеалниот изглед, создаваат притисок да се биде „совршен“ и одржуваат нереални стандарди. Некои трендови, како „clean girl aesthetic“ или „sigma male“, можат да изгледаат модерно, но често го продолжуваат истото ограничено размислување. Овие контрадикции ми покажуваат дека Gen Z е во процес на постојано преговарање меѓу слободата и притисокот.
Една важна работа што ја научив е дека младите не сакаат да ја уништат традицијата сакаат да ја разберат. Во мојата средина гледам дека многу луѓе го ценат чувството на стабилност и улогите што им се познати. Но, исто така гледам и желба да се прошири просторот за индивидуалност, за лични избори и за емоционална искреност.
Образованието, исто така, игра огромна улога. На факултет научив да ја врзам секојдневната реалност со академските концепти, како и да ги гледам родовите
16
норми не како лични ограничувања, туку како општествени конструкции што можно е да се преиспитуваат.
Ова истражување има свои ограничувања. Главно се темели на анализа на литература, дигитални содржини и лично набљудување. Поголема длабочина би се добила со интервјуа, анкети или теренско истражување во македонски контекст. Сепак, дури и во оваа рамка, се гледа дека Gen Z навистина ја менува перспективата за родот, понекогаш тивко и неприметно, преку секојдневните избори.
Во поширок план, овој труд покажува дека процесите на редефинирање на родовите улоги никогаш не се линеарни. Тие произлегуваат од постојаната интеракција меѓу традицијата, дигиталната култура и критичката младинска мисла. Gen Z не го урива постојното општество го преосмислува. И тоа преосмислување, според мене, е најважниот придонес што оваа генерација го носи во разговорот за родот.
17
Литература
Butler, J. (1990). Gender trouble: Feminism and the subversion of identity. Routledge. Connell, R. W. (1995). Masculinities. University of California Press.
Connell, R. W., & Messerschmidt, J. W. (2005). Hegemonic masculinity: Rethinking the concept. Gender & Society, 19(6), 829–859. https://doi.org/10.1177/0891243205278639
Keller, J., & Mendes, K. (2021). Digital feminisms: The reconfiguration of gender online. Oxford University Press.
Kimmel, M. (2017). The gendered society. Oxford University Press.
Pew Research Center. (2022). Gender identity and expression among Gen Z. https://www.pewresearch.org/
Risman, B. J. (2004). Gender as a social structure: Theory wrestling with activism. Gender & Society, 18(4), 429–450.
UNESCO. (2024). Global youth, gender, and digital media. https://www.unesco.org/
New Media & Society. (2021). Nonbinary and gender fluid identities in online communities. Sage Publications.
Journal of Youth Studies. (2021). Performing gender on TikTok: Identity construction and youth culture. Routledge.
UN Women. (2022). Gender and social media trends among youth.
Information, Communication & Society. (2020). Internet cultures and the transformation of gender norms. Taylor & Francis.
Sociology Compass. (2022). Gen Z, digital natives, and gender attitudes. Wiley-Blackwell.
MIT Technology Review. (2023). How online culture reshapes youth identity. https://www.technologyreview.com/
Wired. (2023). The internet generation and the shifting meaning of gender. https://www.wired.com/
Vox. (2023). Why Gen Z sees gender differently. https://www.vox.com/ 18
19