Авторка Александра Трпчевска
Вовед
Вештачката интелигенција (ВИ) претставува значајна предност за компаниите кои применуваат предвидливо моделирање и автоматизација на задачи. Сепак, таа ја црпи својата „интелигенција“ од податоци создадени од луѓе, што по природа ја прави подложна на пристрасност – без оглед на тоа колку ние луѓето се стремиме да бидеме објективни и непристрасни.
Со оглед на тоа дека ВИ системите сè повеќе стануваат дел од нашиот секојдневен живот, прашањето кој ги развива и управува со овие технологии станува сè покритично. Истражувањата покажуваат дека индустријата за ВИ се соочува со сериозна криза на разновидност, особено кога станува збор за родовата застапеност. Родовиот јаз во оваа област претставува не само прашање на неправедна застапеност, туку и значителен губиток на талент и потенцијални иновации во сектор кој е од суштинско значење за идниот економски раст и технолошки напредок.
Зголемувањето на разновидноста, особено со вклучување на повеќе жени во тимовите што развиваат ВИ, може значајно да придонесе кон намалување на пристрасноста, зголемување на ефикасноста и подобра приспособеност на овие системи за различни групи корисници. Иако застапеноста, инклузијата и демократските вредности се важни аргументи за надминување на родовиот јаз, постои и силен прагматичен аспект: индустријата за ВИ се соочува со сериозен недостиг на кадар, а вклучувањето на повеќе жени не е само прашање на еднаквост, туку и одговор на потребата за зголемување на вкупниот број квалификувани професионалци во оваа брзорастечка сфера.
1. Тековна состојба на жените во вештачката интелигенција
Многу компании денес се соочуваат со голем предизвик – недостиг на квалификувани кадри за вештачката интелигенција (ВИ). За да ги остварат своите цели, организациите не само што го зголемуваат бројот на вработени во оваа област, туку и се обидуваат да донесат поголема разновидност во тимовите.
Иако побарувачката за ВИ специјалисти постојано расте – како што покажува LinkedIn, оваа професија во 2020 година беше најбрзо растечка во САД, со 74% просечен годишен раст – жените сепак остануваат недоволно застапени. Во 2020 година, тие сочинуваа околу 47% од целокупната работна сила во САД и имаа
2
мнозинство од магистерските и докторските дипломи. Сепак, во ВИ позициите, нивната застапеност е значително помала.
Според Светскиот економски форум од 2020 година, жените сочинуваат само 26% од работните места во области поврзани со податоци и ВИ. Стенфордовиот институт (2021) известува дека само 16% од академскиот кадар во ВИ се жени. Овој родов јаз е долготраен и речиси не се намалува: во 2019 година, жените беа само 22% од докторантите во области поврзани со ВИ и компјутерски науки во Северна Америка, што е минимален пораст од 4% од 2010 година.
1.1. Распределба на жените во вештачката интелигенција според возраста
Слика 1. Соодносот мажи-жени меѓу талентите во областа на вештачката интелигенција низ различни возрасни категории распределени на глобално ниво.
Слика 2. Соодносот мажи-жени меѓу талентите во областа на вештачката интелигенција низ различни возрасни категории распределени на ниво на ЕУ.
3
Што прикажува графиконот:
Овој графикон го претставува соодносот мажи-жени меѓу талентите во областа на вештачката интелигенција низ различни возрасни категории, засновани на метрика за возраст развиена од Revelio Labs. Уделот на жените е претставен со портокалова боја.
Метриката за возраст е комплексна и се базира на анализа на моменталната работна позиција на поединецот (вклучувајќи титула, индустрија и компанија), историјата на вработување и севкупната старосна динамика. Овие податоци се обработуваат за да се создаде континуирана метрика за возраст, која потоа се трансформира во дискретни нивоа – од почетни позиции (како практиканти и приправници), па сè до повисоки менаџерски и извршни улоги.
Првиот графикон ја прикажува оваа распределба на глобално ниво, додека вториот се фокусира конкретно на земјите-членки на Европската Унија.
Што открива анализата:
Графиконот јасно ја открива родовата нееднаквост во сферата на вештачката интелигенција. Иако жените претставуваат околу половина од светската популација, на почетното ниво во ИТ-кариерите тие сочинуваат само 29% од вработените во оваа област. Оваа нееднаквост станува сè поизразена со зголемување на нивото на сениорност – жените претставуваат помалку од 15% од вработените на највисоките извршни позиции.
1.2. Идни визии и иницијативи за родова рамнотежа во ВИ
Сепак, има позитивни сигнали. Сè поголема свест и иницијативи се насочени кон зголемување на родовата застапеност во ВИ. Организации, академски институти и глобални корпорации вложуваат напори за поддршка и поттикнување на жените во ова поле.
До 2030 година се очекува зголемена застапеност на жени во водечки улоги во ВИ стартапи, истражувачки институти и технолошки компании. Овој напредок е клучен за создавање поинклузивна и етички поодржлива ВИ, која ќе ги вклучува сите гласови и перспективи.
4
2. Предизвици и влијанија на родовиот јаз во ВИ
Овој јаз не е само статистички податок, туку има значително влијание врз квалитетот и етичката исправност на ВИ системите. Недоволната застапеност на жените може да доведе до ограничени перспективи и несвесна пристрасност во развојот на технологиите, што потенцијално ги прави системите помалку праведни и применливи на различни групи корисници.
Причините за оваа нерамнотежа се комплексни и вклучуваат:
• Недоволно женско учество во STEM образованието.
• Културни и родови стереотипи кои ги одвраќаат девојчињата од техничките науки.
• Системска дискриминација и несвесна пристрасност при вработување и унапредување.
• Работни средини доминирани од мажи, стаклени плафони, јаз во платите и ограничени политики за балансирање работа и семејство.
Овие фактори доведуваат до тоа жените да ги напуштаат STEM и ВИ кариерите со поголеми стапки од мажите, што го продлабочува родовиот јаз на повисоките позиции.
3. Зошто родовата разновидност е важна во вештачката интелигенција
Современите истражувања сè појасно покажуваат дека родовата разновидност – особено во лидерските структури – придонесува за зголемена продуктивност, поголема профитабилност и повисока пазарна вредност во различни сектори. На пример:
• Истражувањето на Goldman Sachs покажа дека компании со „разновидни“ одбори (со фокус на родовата разновидност) постигнуваат значително подобри резултати на берзите. Фирмите со барем еден женски член во одборот забележале пораст на цената на акциите од 44% во првата година по јавната понуда, во споредба со само 13% кај оние без таква разновидност.
• Индексот за женско лидерство на MSCI укажува дека од 2016 година, јавните компании во САД, Канада и Европа кои промовираат родова рамноправност на извршно и одборско ниво, оствариле повисоки нето приноси од оние кои тоа не го прават.
5
• Студија на Harvard Business Review откри дека кај компании во Западна Европа, зголемувањето на бројот на жени во работната сила за 10% е поврзано со раст на пазарната вредност за 7%.
Овие наоди потврдуваат дека разновидноста и инклузијата не се само прашање на фер “play” – тие се клучни двигатели на иновациите, продуктивноста и долгорочниот успех. Компаниите со разновидна култура креираат подобри производи, се истакнуваат пред конкуренцијата и остваруваат подобри продажни и финансиски резултати.
Во контекст на вештачката интелигенција, оваа потреба за разновидност станува уште поизразена. За да се создадат ефикасни и правични ВИ-системи – од дефинирање на проблемот, преку дизајнирање на решенија и обработка на податоци, до обука на алгоритмите – потребно е тимовите да ја одразуваат различноста на популацијата врз која овие технологии ќе имаат влијание.
Разновидноста не се однесува само на пол, туку и на раса, социоекономско потекло, возраст, физичка способност, работно искуство, пристап до ресурси и искуства со дискриминација. Вклучувањето на луѓе со различни перспективи овозможува подлабоко разбирање и поефективно дизајнирање на решенија што се применливи за поширока група на корисници.
Особено важно е ова кога станува збор за пристрасностите во ВИ-системите – еден од најсериозните предизвици со кои се соочува полето денес. Поголем дел од пристрасностите се ненамерни, но ако не се препознаат и коригираат, можат да резултираат со исклучување, неточни предвидувања и дури и правни последици за организациите.
Поразновидните тимови се подобро подготвени да ги идентификуваат овие скриени пристрасности при анализа на податоци, тестирање и носење одлуки. Кога се работи за родова разновидност, жените можат да забележат аспекти и проблеми што мажите можеби би ги игнорирале – и обратно. Токму затоа, како што вели Али К. Милер од Amazon Web Services, вложувањето во родова рамноправност во вештачката интелигенција не е само прашање на правичност – тоа е прашање на здрав разум.
4. Зошто жените се битни во ВИ?
Жените се битни и прават суштинска разлика во развојот на решенија за вештачка интелигенција (ВИ) затоа што нивното присуство и учество носи со себе многубројни
6
придобивки кои директно влијаат на квалитетот, инклузивноста и етичките аспекти на технолошките иновации. Во еден систем што сѐ повеќе ги обликува нашите животи – од здравство, образование и правосудство до финансии и јавни услуги – неопходно е да бидат вклучени различни гласови и искуства. Жените не се само „дополнителен“ фактор во технолошкиот развој, туку се клучен дел од креирањето на решенија кои се праведни, одржливи и корисни за целото општество.
Разновидноста на гледишта што ја носат жените придонесува кон подобро препознавање и адресирање на сложени социјални прашања во процесот на дизајнирање ВИ системи. Истовремено, нивниот пристап честопати вклучува поголема сензитивност за етичките последици од автоматизацијата, алгоритамската пристрасност и транспарентноста во донесувањето одлуки. Жените често ги застапуваат вредностите на инклузивност, социјална правда и одговорност, што е особено важно во технолошки домен кој може да ги засили постоечките нееднаквости ако не е внимателно развиван.
Покрај тоа, жените ја зголемуваат репрезентативноста во технолошката сфера, овозможувајќи побалансиран пристап во идентификацијата на проблемите и дизајнирањето на решенијата. Во една глобална реалност каде технологијата допира до секој аспект од животот, нејзиниот развој не смее да биде оставен во рацете на хомогени тимови. Вклучувањето на жени, но и на други маргинализирани групи, е неопходно за да се осигури дека ВИ технологиите нема да создадат или продлабочат социјални и економски јазови, туку напротив – дека ќе бидат двигатели на општествен напредок.
Затоа, жените не само што се важен фактор во технолошкиот напредок, туку претставуваат и носители на промена која гарантира дека ВИ ќе се развива на начин што ја почитува и рефлектира комплексноста и разновидноста на светот во кој живееме.
4.1. Разновидноста на перспективите како основа за ефективна вештачка интелигенција
Разновидноста на перспективите и животните искуства — обликувани од фактори како што се пол, раса, социоекономска позадина, работно искуство, возраст, способности, привилегии и претходна дискриминација — е клучна за создавање
7
ефективни, правични и инклузивни системи на вештачка интелигенција. Тимовите кои се составени од луѓе со различни гледишта се подобро позиционирани да ги преиспитуваат постоечките претпоставки, да откриваат критични проблеми и да ја препознаваат и отстрануваат несвесната пристрасност, како и слепите точки кои можат да влијаат негативно врз дел од корисниците.
Особено вредни се перспективите на жените, чии животни искуства често се обликувани од специфични предизвици – од дискриминација врз основа на пол, носење на товарот на домашните обврски, до секојдневно користење производи дизајнирани првенствено за мажи, како слушалки, паметни телефони, фитнес уреди и воздушни перничиња. Овие искуства носат со себе уникатни увиди кои можат да го подобрат дизајнот, функционалноста и опсегот на вештачката интелигенција.
Вклучувањето на различни гласови, особено на жени, овозможува создавање на покомплетни и општествено одговорни технолошки решенија, кои ќе имаат позитивно влијание врз пошироката публика. Жените исто така придонесуваат со различен начин
на размислување и алатки за решавање проблеми, што дополнително ја збогатува креативноста и ефикасноста на тимовите.
4.2. Поголем фокус на етиката и општествената одговорност
Жените кои се вклучени во технолошки и научни дисциплини, особено во областа на вештачката интелигенција, често покажуваат засилен интерес за интегрирање на етички и општествено одговорни принципи во процесот на технолошки развој. Истражувањата и примери укажуваат дека тие имаат тенденција да гледаат подалеку од чисто техничката ефикасност и да ги поставуваат прашањата: Кој ќе ја користи оваа технологија? Кој може да биде изоставен? Какви последици може да има ова решение врз различни заедници?
Во нивниот пристап, жените-членови на ВИ заедницата често се залагаат за:
• Етички осмислен развој на ВИ технологии, кој вклучува анализа на потенцијалните негативни ефекти, избегнување на алгоритамски пристрасности и гарантирање на фер третман за сите корисници – без оглед на пол, раса, етничка припадност или социоекономски статус.
• Креирање технологии кои имаат општествена вредност, а не се водени исклучиво од профитабилност или пазарна доминација. Ова вклучува алатки
8
кои придонесуваат за подобрување на квалитетот на животот, промовираат инклузивност и помагаат во намалување на социјалните нееднаквости.
• Развој на ВИ решенија насочени кон решавање реални проблеми, како што се зголемување на пристапот до образование, олеснување на здравствената грижа, поддршка на менталното здравје и обезбедување правна помош за ранливите категории на граѓани.
Преку ваков пристап, жените придонесуваат за тоа ВИ да не биде само технолошки напредок, туку и средство за позитивна општествена трансформација. Тие ја нагласуваат важноста на хуманата димензија во секој чекор од иновацискиот процес, правејќи ја технологијата поодговорна, поисклучителна и посензитивна на потребите на различните заедници.
4.3. Подобрување на квалитетот на технологијата
Родовата разновидност во тимовите кои развиваат вештачка интелигенција значително придонесува за подобар квалитет, прецизност и применливост на технолошките решенија. Кога во процесот на креирање учествуваат луѓе од различни родови, искуства и начини на размислување, се проширува спектарот на гледишта и се зголемува способноста на тимот да ги предвиди и адресира потенцијалните предизвици.
Жените придонесуваат за:
• Подлабока анализа и рана идентификација на слабости и пристрасности во алгоритмите. Родовата разновидност помага да се забележат аспекти на технологијата кои може да бидат невидливи за хомоген тим, како што се несоодветна класификација, нефер третман на одредени групи или недоволна адаптација на софтверот на специфични кориснички потреби.
• Креирање на иновативни решенија кои земаат предвид поширок социјален и културен контекст. Жените често ги надминуваат традиционалните технички рамки и интегрираат човечки, етички и практични аспекти во технолошкиот дизајн, што води кон поприфатливи и полесни за користење решенија.
• Избегнување на технолошки „слепи точки“ – ситуации во кои технологијата не функционира еднакво ефикасно за сите корисници бидејќи не биле земени
9
предвид нивните различни искуства, потреби или околности. Тимови составени исклучиво од мажи (или која било хомогена група) може ненамерно да развијат решенија што несвесно одразуваат нивниот ограничен поглед, што води до нееднаква функционалност или пристапност.
Истражувањата покажуваат дека разновидните тимови донесуваат покреативни и попрактични одлуки, побрзо се адаптираат на нови предизвици и имаат подобри перформанси во комплексни проекти. Затоа, вклучувањето на жени e стратегиска одлука која води до посовршени, поодговорни и поефикасни ВИ системи.
4.4. Репрезентативност, еднаквост и инспирација за идните генерации
Присуството на жени во областа на вештачката интелигенција игра клучна улога во промовирање на инклузивноста и социјалната праведност во технолошкиот развој. Кога жените активно учествуваат во истражување, дизајн и имплементација на ВИ решенија, тие не само што носат различни перспективи и искуства, туку и праќаат силна порака дека технологијата не е привилегија резервирана само за мажи или тесни елити. Таа припаѓа на сите – и треба да биде развиена од луѓе што ги претставуваат сите делови на општеството.
Жените кои се активни во ВИ служат како моќни модели на успех и инспирација за девојчињата и младите жени. Кога тие ќе видат успешни жени кои водат проекти, учествуваат во научни истражувања или основаат стартапи во ВИ, се рушат длабоко вкоренетите стереотипи дека технологијата е „машка област“. Овие примери создаваат мотивација и храброст за следните генерации да се насочат кон STEM области (наука, технологија, инженерство и математика), и да станат активни креатори на иднината.
Дополнително, овие позитивни примери не само што ја зголемуваат самодовербата на младите жени, туку придонесуваат за постепено градење на родова еднаквост во сите нивоа на технолошкото општество – од училишните клупи, преку академските институции, до водечките позиции во технолошките компании и истражувачки центри. Вклучувањето на повеќе жени во ВИ е суштински чекор кон создавање на поодржливо, пофер и порепрезентативно технолошко општество.
10
5. Борбата за кредибилитет кај жените во вештачката интелигенција
Жените кои работат во полето на вештачка интелигенција често се соочуваат со постојан предизвик да ја потврдат својата компетентност, без оглед на својата позиција или искуство. За разлика од мажите, кај кои експертизата обично се претпоставува однапред, жените често мора да се докажуваат одново и одново, за да бидат земени сериозно.
Оваа потреба за постојано докажување се јавува во различни професионални контексти – при презентирање идеи, предлагање решенија или аргументирање за унапредување. Честопати, гласот на жената се игнорира сè додека не го повтори истото машки колега. Овој феномен води до исцрпување и чувство на недоволна вредност, што придонесува за нееднаквост во можностите за напредување и разлики во платите.
Жените не треба да се чувствуваат должни да „бараат дозвола“ за да придонесуваат рамноправно во развојот на технологиите. Потребна е системска промена која ќе создаде средина каде што експертизата се вреднува врз основа на квалитетот на работата, а не врз основа на полот.
6. Штетата од недостаток на женски архетип во ВИ
Недостигот од женски модели за идентификација во областа на вештачката интелигенција создава ограничувања за многу жени кои се стремат кон развој во оваа индустрија. Кога лидерските позиции претежно ги заземаат мажи, а успешноста се идентификува со машки архетипа, жените имаат помалку јасна визија за својот потенцијал и напредок.
Невидливоста на жените во историјата на науката и технологијата дополнително ја влошува ситуацијата. Иако жените направиле значајни придонеси, нивниот труд често не добива доволно признание. Историски фигури како Ада Лавлејс, математичарка чие дело ги инспирирало темелите на модерната компјутерска наука, треба да бидат повеќе промовирани, заедно со денешните жени лидерки во науката и технологијата.
Препознавањето и видливоста на жените во ВИ не само што придонесуваат кон рамноправност, туку создаваат и инспирација за идните генерации. Само преку признавање на различноста и активно промовирање на позитивни примери може да се изградат поинклузивни и ефективни технолошки екосистеми.
11
7. Жени и технолошки иновации во практична примена
Придонесот на жените во ВИ е особено видлив во развојот на образовни технологии. Женските истражувачи играат клучна улога во дизајнирањето на алатки за персонализирано учење кои се прилагодуваат на различни стилови на учениците. Таквите технологии ја намалуваат образовната нееднаквост и промовираат пристап до квалитетно образование.
Дополнително, жените иноватори развиваат системи што го интегрираат човековиот контекст и етичките вредности во алгоритмите, придонесувајќи кон креирање на правични, транспарентни и одговорни системи. Овие перспективи ја зголемуваат довербата во ВИ системите и го намалуваат ризикот од системска пристрасност.
Заклучок
Придонесот на жените во вештачката интелигенција (ВИ) не е само прашање на застапеност, туку и клучен елемент за создавање инклузивни, праведни и етички технолошки решенија. Иако родовиот јаз во ВИ сè уште е значителен – со помалку од една четвртина од работната сила во оваа област што се жени – трендовите покажуваат зголемена свест и напори за негово надминување. Жените играат сè поважна улога во дизајнирањето на технологии кои го земаат предвид човечкиот контекст, етиката и општествената добробит.
Разновидноста на перспективи што жените ја носат во развојот на ВИ значително го подобрува квалитетот на технолошките решенија. Тимовите што вклучуваат жени се поуспешни во идентификација на пристрасности, предлагање иновативни решенија и избегнување на технолошки „слепи точки“. Жените-членови на истражувачки и инженерски тимови сè почесто создаваат системи што се транспарентни, инклузивни и насочени кон решавање реални општествени проблеми – како пристап до образование, здравство или правна помош.
Покрај нивниот професионален придонес, жените имаат важна улога како модели на идентификација за младите генерации. Кога девојчињата гледаат успешни жени во ВИ, тие добиваат мотивација и самодоверба да се насочат кон технолошки и научни кариери, што долгорочно придонесува за поголема родова еднаквост.
Во иднина, поактивното вклучување на жените во сите нивоа на ВИ – од истражување до носење одлуки – ќе биде клучно за развој на одржливи, одговорни и
12
хумани технологии. Тоа не е само прашање на правичност, туку и неопходност за создавање подобар технолошки свет за сите.
Библиографија/ Користена литература
Fawcett Society. “AI: Why It Matters for Women.” Fawcett Society, 22 June 2023, https://www.fawcettsociety.org.uk/blog/ai-why-it-matters-for-women. Accessed 22 May 2025.
Interface EU. “AI Gender Gap.” Interface EU, https://www.interface-eu.org/publications/ai gender-gap#executive-summary. Accessed 22 May 2025.
TDWI. “Why Women Make a Difference When Developing AI Solutions.” TDWI, 25 Apr. 2022, https://tdwi.org/articles/2022/04/25/adv-all-why-women-make-a-difference-when developing-ai-solutions.aspx. Accessed 22 May 2025.
(Автор непознат). Семинарска примера [Seminarska primera]. Scribd, https://www.scribd.com/document/472281407/%D0%A1%D0%B5%D0%BC%D0%B8%D0 %BD%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B0-
%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D1%80. Accessed 22 May 2025.
Women in AI. “LinkedIn Page.” LinkedIn, https://www.linkedin.com/company/womeninai/. Accessed 22 May 2025.
UN Women. “Artificial Intelligence and Gender Equality.” UN Women, https://www.unwomen.org/en/articles/explainer/artificial-intelligence-and-gender-equality. Accessed 22 May 2025.
Women in AI. “Official Website.” Women in AI, https://www.womeninai.co/. Accessed 22 May 2025.
Author(s) Unknown. “The Role of Women in Artificial Intelligence: Challenges and Opportunities.” International Journal of Computer Science and Information Security, vol. 20, no. 7, 2022, https://www.iadisportal.org/ijcsis/papers/2022170203.pdf. Accessed 22 May 2025.
Trends Research. “Pioneering Future: The Integral Role of Women in Shaping AI.” Trends Research, https://trendsresearch.org/insight/pioneering-future-the-integral-role-of-women-in shaping-
13
ai/?srsltid=AfmBOooeSzaFCmJWWDMWuOTzZ8uLhI4N7HcH_1_KQiOZnYIhcHIpciK-. Accessed 22 May 2025.
Skilla. “Women in AI: Female Contribution Towards an Inclusive Future.” Skilla, https://www.skilla.com/en/blog/women-in-ai-female-contribution-towards-an-inclusive future/. Accessed 22 May 2025.
Seclea. “Why Does Gender Equality Matter in Artificial Intelligence?” Seclea Blogs, https://seclea.com/resources/seclea-blogs/why-does-gender-equality-matter-in-artificial intelligence/. Accessed 22 May 2025.
Medium. “Why We Need Women in AI.” Medium, 2020,
https://medium.com/coinmonks/why-we-need-women-in-ai-ebeaa896dd08. Accessed 22 May 2025.
14