Автор Марко Стојановски
Апстракт
Оваа семинарска работа се фокусира на потенцијалот на вештачката интелигенција (ВИ) како алатка за надминување на родовите стереотипи во општеството. Главната теза е дека ВИ може да биде моќен медиум за разградување на општествените очекувања и претпоставки за родовите улоги преку анализа на пристрасни содржини, креирање едукативни алатки и промоција на родова еднаквост. Сепак, оваа работа исто така ги истражува ризиците од несоодветна примена на технологијата, особено засилувањето на дискриминацијата преку алгоритми тренирани на пристрасни податоци. Целта е да се покаже како ВИ може да придонесе кон поголема родова правичност и да се идентификуваат предизвиците и можните решенија за проблемите кои произлегуваат од поврзаноста на родовата еднаквост и ВИ.
Клучни зборови: вештачка интелигенција, родова еднаквост, родови стереотипи, алгоритми, пристрасност.
Страна 1
Вовед
Родовите стереотипи претставуваат длабоко вкоренети општествени верувања и норми кои ги дефинираат „соодветните“ улоги, однесувања и карактеристики на мажите и жените. Овие предрасуди влијаат врз начинот на кој поединците се перцепираат, третираат и позиционираат во различни сфери од животот – од семејството и образованието, до професионалната кариера и политичкото учество. Родовите стереотипи често доведуваат до ограничувања, нееднакви можности и системска дискриминација, што негативно се одразува не само врз индивидуалниот развој, туку и врз пошироката социјална и економска рамнотежа. Во современиот свет, каде што дигитализацијата и технолошкиот напредок брзо го менуваат секојдневниот живот, улогата на вештачката интелигенција (ВИ) станува сè позначајна. Од автоматизирани одлуки во вработување, преку препораки на содржини на социјалните мрежи, па сè до вклучување во образованието и здравството – ВИ има потенцијал значително да влијае на човечките животи. Затоа, прашањето како оваа технологија може да придонесе во надминување на родовите нееднаквости е од особено значење, не само за технолозите, туку и за општествените науки, едукаторите, политиколозите и пошироката јавност.
Оваа семинарска работа се стреми да ја истражи улогата на ВИ како можен катализатор на позитивна општествена промена, со фокус на справување со родовите стереотипи. Ќе се разгледа како алгоритмите и машинското учење може да се користат за анализа и откривање на пристрасни содржини во медиумите, јазикот и базите на податоци, како и начинот на кој тие можат да помогнат во создавање едукативни алатки кои го поддржуваат концептот на родова еднаквост. Дополнително, ќе се дискутира за можноста ВИ да креира платформи и системи што промовираат инклузивност, рамноправност и правичност, особено кога станува збор за пристап до ресурси и информации.
Сепак, оваа анализа нема да ги занемари потенцијалните ризици што произлегуваат од несоодветна или некритичка примена на технологијата. Примерите од практиката покажуваат дека алгоритмите, доколку се тренирани на податоци кои веќе содржат историски пристрасности, можат да ги репродуцираат и дури да ги засилат постоечките нееднаквости. Ова го прави прашањето за транспарентноста, одговорноста и етичкиот дизајн на ВИ-системите особено релевантно.
Целта на оваа работа е не само да се идентификуваат придобивките и предизвиците од примената на ВИ во контекст на родовата еднаквост, туку и да се предложат конкретни насоки за одговорна и инклузивна технолошка пракса. Истражувањето има за цел да поттикне поширока дискусија за тоа како општеството може да ги искористи алатките на иднината за да се справи со проблемите од минатото – и со тоа да се изгради поправеден свет за сите родови.
Страна 2
Што се родови стереотипи?
Родовите стереотипи се збир на општествени норми, очекувања и претпоставки кои ги дефинираат и ограничуваат улогите, однесувањето, карактеристиките и интересите на луѓето врз основа на нивниот род. Тие функционираат како „невидливи правила“ што се прифаќаат како даденост во многу култури и општества, иако нивната основа не е биолошка, туку длабоко социјално и историски конструирана.
Овие стереотипи почнуваат да се формираат уште од најраната возраст – преку воспитувањето, играчките, медиумските содржини, училиштето, па дури и преку обраќањето на возрасните кон децата. На пример, девојчињата често се поучуваат да бидат негувачки, нежни и послушни, додека момчињата се охрабруваат да бидат храбри, независни и рационални. Вакви пораки, иако понекогаш суптилни, имаат долгорочно влијание врз тоа како децата ја перципираат својата улога во општеството и што сметаат дека „им припаѓа“ или „не им припаѓа“ како иднина.
Примери за родови стереотипи се верувањата дека жените по природа се подобри во грижата за домот и децата, дека се поемотивни и послабо логично размислуваат, или дека мажите се природни лидери, посилни и поумешни во решавање проблеми, особено технички или научни. Ваквите ставови не само што не се засновани на факти, туку и создаваат реални бариери во секојдневниот живот – ограничувајќи ги поединците во нивните избори и амбиции.
Родовите стереотипи имаат далекусежни последици врз животните патеки на луѓето. Во образованието, на пример, девојчињата можат да бидат обесхрабрени да изберат насоки како што се информатичките технологии, инженерството или математиката – области кои традиционално се сметаат за „машки“. Овој притисок не е секогаш експлицитен, но често се манифестира преку недостиг на поддршка, слаби очекувања од наставниците или отсуство на женски модели за идентификација во тие сектори. И обратно, момчињата можат да се соочат со осуда ако покажат интерес за професии што се сметаат за „женски“, како што се негата, образованието или уметноста.
На пазарот на трудот, родовите стереотипи често се преточуваат во дискриминаторски практики при вработување, плата, унапредување и доделување на одговорности. Жените, на пример, почесто се вработуваат во нископлатени или несигурни работни места, и покрај тоа што имаат еднакви или повисоки квалификации од мажите. Исто така, очекувањето дека жените треба да бидат главни носители на грижата за децата и домот, доведува до тоа тие почесто да земаат паузи во кариерата или да работат со скратено работно време, што пак негативно влијае на нивниот професионален напредок.
Страна 3
Вештачка интелигенција и нејзината улога во општеството
Вештачката интелигенција (ВИ) претставува напредна технологија која се заснова на алгоритми што учат од големи количини податоци. Таа наоѓа примена во различни општествени области, како што се медицината, образованието, пазарот на трудот и јавните услуги. Основниот принцип на ВИ е препознавање на обрасци во податоците, со цел да се донесат одлуки или да се дадат препораки. Сепак, важно е да се нагласи дека овие алгоритми не поседуваат свест или разбирање за етички, морални или социјални контексти.
Голем дел од податоците што се користат за тренирање на ВИ содржат веќе постоечки пристрасности, вклучувајќи и родови стереотипи. Наместо да ги коригира, ВИ може несвесно да ги засили овие неправди. Така, на пример, систем за вработување може да фаворизира мажи за технички позиции ако таков тренд бил присутен во историските податоци. Ова го прави неопходно внимателното следење и контрола на пристрасноста во секоја фаза од развојот и примената на ВИ.
Затоа, истражувачите и програмерите имаат важна одговорност – да развиваат технологии кои не само што се функционални, туку и правични. Само преку критичка анализа и внимателен дизајн, ВИ може да придонесе кон посоцијално одговорни и еднакви решенија.
Страна 4
Анализа на пристрасни содржини преку ВИ
Еден од начините на кои вештачката интелигенција (ВИ) може да помогне во надминување на родовите стереотипи е преку анализа на големи количини текстуални и визуелни податоци со цел идентификација на пристрасни и стереотипни содржини кои се присутни во јавниот и медиумскиот простор. Алгоритмите можат систематски да ги скенираат медиумските текстови, реклами и образовни материјали и да ги препознаат и означат пораките кои содржат родова пристрасност, било таа да е отворена или суптилна.
Со помош на AI алгоритми и модели, платформите можат да обработуваат и анализираат огромни количини податоци во кратко време, што овозможува побрзо, потемелно и поефикасно откривање на присутните родови пристрасности. Ова придонесува кон поконзистентна идентификација на проблематичните содржини и создавање простор за нивна корекција и унапредување.
Креирање на едукативни алатки со помош на ВИ
Вештачката интелигенција може да се користи за развој на интерактивни и персонализирани едукативни алатки кои активно ги предизвикуваат родовите стереотипи и придонесуваат за промоција на еднаквост помеѓу половите. Овие алатки можат да се прилагодат на потребите и интересите на различни групи корисници, со цел поефикасно пренесување на едукативни содржини кои поттикнуваат критичко размислување и свест за родовите прашања.
Примери за вакви решенија се AI-ботовите кои се користат во процесот на едукација за родова еднаквост, интерактивни онлајн платформи за обуки што вклучуваат симулации и реални сценарија, како и апликации кои нудат поддршка и информации за жртвите на родово базирано насилство. Со овие технологии, корисниците можат да стекнат знаења и вештини на начин што е достапен, ангажирачки и практичен, а притоа се создава дигитална средина што ја охрабрува толеранцијата и меѓусебното почитување.
Страна 5
Примена на ВИ во работната средина за промоција на родова еднаквост
Алгоритмите на вештачката интелигенција можат да одиграат значајна улога во препознавање и анализа на родовата дискриминација, особено во контекст на вработување и професионален развој. Преку обработка на големи количини податоци поврзани со плати, напредување во кариерата, ангажман и оценување на вработени, ВИ може да идентификува систематски неправди и бариери што ги спречуваат жените и другите маргинализирани групи да напредуваат под еднакви услови.
Дополнително, со анализа на родови и јазични обрасци, алгоритмите можат да откријат суптилни пристрасности во интерните комуникации, огласи за работа или извештаи за перформанси, што придонесува за подобро разбирање на динамиката во работната средина. Овие увидувања можат да се искористат за да се поттикнат поправични практики и да се развијат политики што ја поддржуваат родовата еднаквост во организациите.
Предизвици и ризици од користењето на ВИ
Иако вештачката интелигенција има голем потенцијал за справување со родовите стереотипи, мора да се има предвид дека нејзината примена не е без ризици. Кога алгоритмите се тренираат на историски податоци кои содржат родови пристрасности, постои голема веројатност дека тие ќе ги реплицираат или дури ќе ги засилат постоечките нееднаквости. На пример, ако податоците покажуваат дека во минатото мажите биле почесто вработувани на високи позиции, ВИ може да почне да ги фаворизира машките кандидати, занемарувајќи ја реалната квалификуваност на жените.
Поради ова, клучно е да се посвети внимание на тоа како се развиваат и применуваат алгоритмите. Потребно е тие да бидат транспарентни, етички одговорни и сензитивни на родови разлики. Вклучувањето на жени и претставници од различни социјални групи во процесот на дизајнирање и тестирање на ВИ-системите претставува важен чекор кон создавање технологии кои се навистина правични и инклузивни.
Страна 6
Успешни примери и студии на случаи
1. Проектот на Институтот за родови студии: AI ботови за поддршка и едукација за родова еднаквост во научните истражувања.
Институтот за родови студии при Филозофскиот факултет на Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје реализира значаен проект кој го користи потенцијалот на вештачката интелигенција за унапредување на родовата еднаквост во академските истражувања.
Целта на проектот е развој и имплементација на AI ботови и онлајн платформа која овозможува организирање на обуки и информирање за родови прашања во научното истражување. Оваа платформа е поддржана од технологии на вештачка интелигенција кои овозможуваат:
∙ Ефикасна комуникација и интеракција со корисниците преку AI ботови кои пренесуваат знаење и информации од областа на родовата еднаквост.
∙ Персонализирана поддршка и адаптирање на содржини според потребите на различни целни групи.
∙ Креирање и спроведување на онлајн обуки за подигање на свеста и разбирањето за родовите прашања во научните истражувања.
Проектот вклучува систематска анализа на постоечките истражувања и литература, како и развој на веб-базирана платформа која овозможува пристап до ресурси, обуки и информации за родовите студии. Со ова, Институтот за родови студии се стреми да ја зајакне улогата на вештачката интелигенција како медиум за промоција на родова еднаквост и иновации во научната заедница. Овој проект е дел од Акциониот план за родова еднаквост 2022-2025 на УКИМ и претставува пример за успешна интеграција на ВИ технологии во областа на родовите студии.
Страна 7
2. Компании кои воведуваат AI системи за анализа на родови јазови и пристрасности во вработувањето.
Во светски рамки, се повеќе компании ги користат можностите на вештачката интелигенција за анализа и намалување на родовите јазови и пристрасности во процесите на вработување, плати и напредување.
∙ AI системи за анализа на родови пристрасности: Овие системи ги обработуваат големите податоци од вработувањето и работните процеси за да идентификуваат модели на дискриминација или нееднаквост. На пример, алгоритми можат да откријат дали жените се помалку застапени во одредени позиции или дали постои јаз во платите помеѓу мажи и жени со слични квалификации.
∙ Поддршка во процесот на вработување: AI алатки помагаат во елиминирање на пристрасноста при селекција на кандидати, преку анонимизирање на податоците и фокусирање на релевантни квалификации и вештини.
∙ Подобрување на работната средина: Аналитички платформи користат ВИ за следење на атмосферата и инклузивноста во компаниите, препознавајќи проблеми поврзани со родова дискриминација и предлагајќи мерки за подобрување.
Овие практики ја зголемуваат родовата еднаквост во корпоративните структури и создаваат праведни можности за сите вработени.
Страна 8
Законодавство и политики за родова еднаквост во ВИ
За да се обезбеди вистинска родова еднаквост во процесот на развој и примена на вештачката интелигенција, неопходно е да се воспостават соодветни законски и политички рамки кои ќе го поддржат родовиот баланс во технолошките сектори. Таквите мерки треба да бидат насочени кон обезбедување на правична застапеност на жените и другите маргинализирани групи во сите фази на креирање, тестирање и имплементација на ВИ системите.
Покрај тоа, овие политики треба да предвидат конкретни барања за транспарентност во однос на начинот на кој функционираат алгоритмите, какви податоци се користат и какви ефекти можат да имаат врз различни општествени групи. Исто така, клучно е да се промовира инклузивност, односно активно учество на разновидни перспективи во донесувањето одлуки, со што ќе се спречат потенцијални пристрасности и ќе се поттикне создавање технологии што одговараат на потребите на сите граѓани, без разлика на род.
Иднина на родовата еднаквост и вештачката интелигенција
Иднината на ВИ треба да биде родово-еднаква и инклузивна, со технологии и алгоритми кои ги отстрануваат стереотипите и создаваат праведни можности за сите. Ова бара континуирана едукација, инвестирање во дигитални вештини на жените и развој на родово-сензитивни политики.
Со зголемување на пристапот и поддршката за жените во STEM областите, може да се разбијат стереотипите и да се олесни поефективно инклузивно образование, истражување и развој.
Страна 9
Заклулок
Вештачката интелигенција има потенцијал да биде моќна алатка за надминување на родовите стереотипи, но ефективноста на тој потенцијал во голема мера зависи од начинот на нејзината примена и управување. Ако се користи внимателно, одговорно и со јасна етичка рамка, ВИ може да стане двигател на позитивни општествени промени. Преку анализа и препознавање на пристрасни содржини во медиумите, образовните ресурси и јавниот дискурс, таа може да помогне во подигање на свеста и елиминирање на стереотипите што често се прифаќаат како норма.
Дополнително, со креирање на интерактивни, персонализирани и инклузивни едукативни алатки, ВИ овозможува пристап до информации и ресурси кои ја поттикнуваат еднаквоста и критичкото размислување кај корисниците од најрана возраст. Платформите кои користат вештачка интелигенција можат да се адаптираат на различни потреби и контексти, со што стануваат достапни за поширок спектар на луѓе, без разлика на нивниот род, позадина или социјален статус.
Сепак, клучниот услов за успешна примена на ВИ во насока на родова еднаквост е развивање на транспарентни, етички и родово-сензитивни алгоритми. Тоа подразбира не само техничка прецизност, туку и активно учество на жени, маргинализирани групи и експерти по родови прашања во секој чекор од процесот на дизајн и имплементација. Само преку таков инклузивен пристап може да се обезбеди дека ВИ нема да ги репродуцира постоечките нееднаквости, туку ќе придонесе за создавање поправедно и инклузивно општество за сите.
Страна 10
Референци
1. https://aigender.net/index.php/2025/05/15/jrtye/
2. https://aigender.net/index.php/2025/03/10/ster/
3. http://periodica.fzf.ukim.edu.mk/godzb/GZ76(2023)/GZ76.56%20Bobi%20Badarevski%2 0mk-793-804.pdf
4. https://www.fakulteti.mk/news/03012024/veshtachkata-inteligencija-kako-medium-za promocija-na-rodovata-ednakvost-i-nejzina-integracija-vo-nauchnite-istrazhuvanja 5. https://genderai.org/forum/
6. https://respublica.edu.mk/blog/javen-interes/zhenite-vo-ikt-ednakvost-za-nevidlivite/ 7. https://reactor.org.mk/projects
all/%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0-%D0%BD%D0%B0- %D0%B2%D0%B5%D1%88%D1%82%D0%B0%D1%87%D0%BA%D0%B0- %D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%8 6%D0%B8%D1%98%D0%B0-%D0%B8-%D0%B5/
8. https://archive.ukim.edu.mk/dokumenti_m/bilten/2025/1325-01.03.2025.pdf Страна 11