Автор Александар Чанев
ВОВЕД
Во современото дигитално општество, дигиталната писменост претставува еден од основните предуслови за личен, образовен и професионален развој. Со дигиталната трансформација која ги опфаќа сите аспекти од нашето секојдневие – од пристап до информации, преку образование, па сè до вработување и општествена вклученост – потребата за развиени дигитални вештини станува императив. Меѓутоа, пристапот и можностите за развој на тие вештини не се рамномерно распределени. Родовиот аспект игра значајна улога во формирањето на различни нивоа на дигитална писменост, особено кај младата популација. Истражувањата покажуваат дека иако разликите меѓу момчињата и девојчињата сè повеќе се намалуваат, и понатаму постојат одредени бариери – технолошки, социјални и културни – кои го отежнуваат еднаквиот развој на дигиталните способности.
Образовниот систем има клучна улога во процесот на елиминирање на тие разлики преку инклузивни наставни програми, користење на ИКТ алатки и промовирање на родова еднаквост во дигиталниот контекст. Истовремено, важно е да се разгледаат и влијанијата од семејството, медиумите и локалната заедница, кои дополнително ја моделираат перцепцијата и ангажманот на младите во технолошките сфери.
Целта на оваа семинарска работа е да се анализираат главните аспекти на дигиталната писменост кај младите луѓе со фокус на родовите разлики, да се идентификуваат клучните социјални и образовни фактори што ги поттикнуваат тие нерамноправности и да се предложат конкретни решенија и политики кои можат да придонесат кон нивно надминување.
ПОИМ И ЗНАЧЕЊЕ НА ДИГИТАЛНАТА ПИСМЕНОСТ
Дигиталната писменост не претставува само способност за користење на компјутер или мобилен уред. Таа опфаќа широк спектар на вештини, знаења и компетенции кои се однесуваат на користењето на дигиталните технологии за информирање, комуникација, создавање, учење и учество во современото општество. Во основа, таа вклучува способност за критичко размислување, етичко користење на интернетот, заштита на приватноста, безбедност на податоци, и разбирање на дигиталните алатки и медиуми.
Според UNESCO (2018), дигиталната писменост е „способноста за користење на дигитални уреди, комуникациски алатки и мрежи за пристапување, управување, интегрирање, проценување, создавање и комуницирање информации на соодветен и етички начин“.
Значењето на дигиталната писменост е сѐ поголемо со секојдневното навлегување на технологијата во сите сфери од животот. Лицата кои не поседуваат основна дигитална писменост се изложени на поголем ризик од социјална исклученост, невработеност и ограничен пристап до образовни ресурси. Од друга страна, развиената дигитална писменост овозможува активно граѓанство, вклученост во демократскиот процес, економска мобилност и личен развој.
Особено е значајно што дигиталната писменост не е еднаш стекната вештина, туку континуиран процес кој бара постојано прилагодување на новите технологии, трендови и дигитални практики. Таа, исто така, се јавува како основа за стекнување на други типови писмености – медиумска, информатичка, технолошка – кои заедно придонесуваат за комплетна дигитална компетентност.
Во образовниот контекст, дигиталната писменост стана дел од основните образовни стандарди. Учениците уште од најрана возраст се соочуваат со дигитални алатки, електронски ресурси и интернет комуникација. Поради тоа, улогата на наставниците и образовните институции е пресудна за правилно насочување на младите кон критичка, одговорна и продуктивна употреба на технологијата.
Покрај тоа, дигиталната писменост има и еден важен социјален аспект – таа овозможува намалување на разликите помеѓу различни општествени групи, вклучувајќи ги и родовите разлики. Со соодветен пристап, таа може да биде алатка за оснажување на девојчињата и жените, за унапредување на нивната образовна и професионална положба, како и за нивно активно учество во дигиталната економија.
РОДОВИ РАЗЛИКИ ВО ПРИСТАПОТ И КОРИСТЕЊЕТО НА ИКТ
И покрај тоа што дигиталната технологија станува сѐ подостапна, родовите разлики во пристапот и користењето на информатичко-комуникациските технологии (ИКТ) и понатаму претставуваат значаен предизвик во многу земји, вклучително и во Северна Македонија. Девојчињата и жените често имаат помал пристап до уреди, интернет и напредни дигитални ресурси, како резултат на економски, културни и општествени бариери.
Истражувањата покажуваат дека момчињата почесто имаат контакт со технологии уште од рана возраст, било преку игри, програмирање или технички активности. Девојчињата, пак, почесто се изложени на пасивна употреба на технологии, како што е користење на социјални мрежи или алатки за комуникација. Оваа разлика не произлегува од биолошки фактори, туку од општествени очекувања и родови стереотипи кои влијаат врз изборот на активности и интереси.
Покрај тоа, анкети спроведени во училиштата покажуваат дека наставниците честопати несвесно ги насочуваат момчињата кон ИКТ-предмети, додека кај девојчињата се очекува да изберат „понежни“ дисциплини. Како резултат, девојчињата поретко се вклучуваат во СТЕМ (наука, технологија, инженерство и математика) образованието, што понатаму се одразува на нивните професионални можности во дигиталната економија.
Родовите разлики се манифестираат и во начинот на користење на технологијата. Додека момчињата повеќе се занимаваат со технички аспекти (на пр. кодирање, хардвер, видео игри), девојчињата покажуваат интерес за користење на дигитални алатки за учење, соработка и креативна експресија. Овие разлики не треба да се толкуваат како ограничувања, туку како можности за креирање различни пристапи кон учење и ангажман со технологијата.
Исто така, девојчињата се почесто изложени на дигитални закани – како што се онлајн вознемирување, сајбер-буллинг и злоупотреба на лични податоци – што дополнително може да влијае на нивната самодоверба и желба за активен ангажман во дигиталното опкружување.
Со оглед на сето ова, важно е да се промовира родово сензитивен пристап во развојот на дигиталната писменост, кој ќе овозможи еднаков пристап до ресурси, позитивна слика за себе и поддршка од страна на наставници, родители и заедницата. Само така може да се обезбеди вистинска родова еднаквост во дигиталната ера.
СОЦИЈАЛНИ И КУЛТУРНИ ФАКТОРИ
Родовите разлики во дигиталната писменост не можат да се анализираат изолирано од поширокиот социјален и културен контекст. Во многу општества, постојат длабоко вкоренети стереотипи и очекувања поврзани со родовите улоги, кои се рефлектираат и во начинот на кој децата и младите се изложени на и се охрабруваат да користат технологии.
Семејството игра клучна улога во оформувањето на односот на децата кон технологијата. Во некои култури, родителите се повеќе склони да им овозможат на момчињата пристап до компјутери и технолошки уреди, сметајќи дека тоа е „машко“ поле, додека девојчињата се насочуваат кон традиционални, често недигитални активности. Ваквите ставови можат да влијаат на самодовербата и интересот на девојчињата за користење и учење преку ИКТ.
Исто така, медиумите и популарната култура често го засилуваат наративот дека технологијата и СТЕМ полињата се доминирани од мажи. Ликови во филмови, серии и видеоигри кои се претставени како технички експерти или програмери главно се машки, што придонесува за недоволна идентификација на девојчињата со тие улоги. Овие пораки, често несвесно, ги обликуваат очекувањата на младите за тоа што е „прифатливо“ или „пожелно“ за нив според нивниот род.
Образовната средина, исто така, не е секогаш неутрална. Културните норми и родовите предрасуди можат да се рефлектираат во наставните материјали, пристапот на наставниците и организацијата на активностите во училиштата. Ако девојчињата не гледаат примери на жени кои успеале во дигиталниот свет, или ако нивните напори не се препознаваат и поддржуваат, тие може да изгубат мотивација да продолжат со користење и развивање дигитални вештини.
Дополнително, нееднаквиот пристап до образовни ресурси и технологии – особено во руралните и економски неразвиени средини – понекогаш непропорционално ги погодува девојчињата, поради приоритетите што семејствата ги поставуваат во однос на образованието според родот.
Затоа е неопходно да се подигне свеста кај семејствата, наставниците и целото општество за важноста на рамноправниот пристап до ИКТ и дигитална едукација за сите млади, без оглед на родот. Само преку преиспитување и надминување на културните бариери може да се создаде инклузивна дигитална иднина за сите.
ОБРАЗОВАНИЕТО КАКО СРЕДСТВО ЗА УРАМНОТЕЖУВАЊЕ НА ДИГИТАЛНИТЕ РАЗЛИКИ
Образованието игра клучна улога во надминувањето на родовите разлики во дигиталната писменост и во создавањето на инклузивно и праведно општество. Преку образовните институции, младите стекнуваат основни дигитални вештини, но и вредности, уверувања и перспективи кои влијаат на нивниот однос кон технологијата. Затоа, училиштата и наставниот кадар имаат одговорност да обезбедат родово сензитивна и еднаква едукација во дигиталната сфера.
Еден од клучните чекори е воведувањето на родово инклузивни наставни програми кои ги охрабруваат сите ученици – без оглед на род – да учествуваат во активности поврзани со информатика, програмирање, користење на интернет, мултимедија и критичко размислување преку дигитални алатки. Важно е наставниците активно да ги охрабруваат девојчињата да се вклучуваат во ИКТ активности и да го демистифицираат технолошкиот свет како „машка територија“.
Покрај формалното образование, неформалното учење, преку работилници, кампови, проекти и дигитални платформи, може да понуди алтернативни начини за стекнување вештини и зголемување на самодовербата кај девојчињата. Програмите како „девојчиња во технологија“, „кодирање за сите“ и слични иницијативи, успешно придонесуваат за урамнотежување на родовите нееднаквости во пристапот до ИКТ.
Наставниците треба да бидат обучени да препознаваат родови предрасуди и да работат на нивно надминување во училницата. Освен тоа, училиштата треба да обезбедат еднаков пристап до технолошки уреди и интернет конекција за сите ученици, со посебен фокус на оние од социјално ранливи категории.
Важно е и вклучувањето на родителите во едукативниот процес преку соработка со училиштата. Родителите треба да разберат колку е важно сите деца, без оглед на родот, да добијат подеднаква можност за развој на дигитални компетенции, бидејќи тие се клучни за успех во современото општество.
На крајот, образованието не треба само да пренесува вештини, туку и да формира критички свесни и општествено одговорни поединци. Само преку систематско и родово сензитивно образование може да се надминат постојните дигитални јазови и да се создаде општество во кое сите млади ќе имаат еднаков старт во дигиталниот свет.
ИКТ АЛАТКИ И НИВНАТА УЛОГА ВО НАМАЛУВАЊЕ НА РОДОВИОТ ЈАЗ
Информациските и комуникациските технологии (ИКТ) играат значајна улога во намалувањето на родовиот јаз во дигиталната писменост и пристапот до дигитални ресурси. Со нивната помош, можат да се обезбедат инклузивни и пристапни платформи кои ги мотивираат и охрабруваат младите, особено девојчињата, да развиваат дигитални вештини и да се вклучат во СТЕМ области.
ИКТ алатките овозможуваат разнолик пристап до едукација преку интерактивни платформи, онлајн курсеви, видео туторијали и апликации кои можат да бидат адаптирани според различните потреби и интереси на корисниците. Овие алатки им помагаат на младите да учат свој темпо, да ги надминат стравовите поврзани со технологијата и да стекнат практични и теоретски знаења.
Особено важна е улогата на специјализирани апликации и платформи кои се наменети да ги привлечат девојчињата кон програмирање, роботика, дизајн и други технолошки дисциплини. Иницијативи како „Code.org“, „Girls Who Code“, „Scratch“ и слични платформи се дизајнирани да бидат лесно достапни, забавни и
интерактивни, со цел да ја поттикнат креативноста и иновативноста на младите девојки.
Покрај тоа, социјалните мрежи и интернет-заедниците обезбедуваат простор каде девојчињата можат да се поврзат со други млади жени со слични интереси, да разменуваат искуства и да добиваат поддршка. Ова го намалува чувството на изолација кое понекогаш го имаат во традиционалните образовни институции и им помага да изградат самодоверба и ентузијазам.
Сепак, за да бидат овие алатки ефективни, неопходно е да се обезбеди пристап до современа технологија и интернет конекција за сите, без разлика на родот и социјалниот статус. Недостигот на ресурси во некои заедници може дополнително да го продлабочи јазот, што ја нагласува важноста на државните и локални политики кои го поддржуваат еднаквиот пристап до дигитална инфраструктура.
Во заклучок, ИКТ алатките се моќен ресурс за намалување на родовите нееднаквости во дигиталната писменост. Тие, во комбинација со соодветно образовно и социјално опкружување, можат да создадат услови во кои сите млади, без разлика на родот, ќе имаат еднаков пристап и можности за развој во дигиталниот свет.
СТУДИИ НА СЛУЧАЈ / ИСТРАЖУВАЊА
За подобро разбирање на родовите разлики во дигиталната писменост и ефектот на образованието и ИКТ алатките во нивно надминување, многу истражувања и студии на случај се спроведени низ светот. Еве неколку значајни примери кои ја илустрираат ситуацијата и резултатите од применетите пристапи.
Едно истражување на UNESCO од 2021 година покажа дека, иако пристапот до дигитални технологии кај младите се зголемува глобално, постојат значајни разлики помеѓу половите. Девојчињата имаат помал пристап и помалку време за користење на дигитални алатки, особено во земјите со пониски приходи. Ова истражување укажува на потребата од специфични интервенции за поддршка на девојчињата преку образовни политики и програми.
Во земјите од Западна Европа, програмите како „Girls Who Code“ во САД и „Technovation Challenge“ на глобално ниво, покажаа позитивни резултати во поттикнувањето на девојчињата да учествуваат во СТЕМ активности. Учениците кои учествувале во овие програми пријавиле зголемена самодоверба, поголем интерес за технологија и подобрени дигитални вештини. Овие студии го
нагласуваат значењето на практичната и интерактивна едукација, како и влијанието на позитивната поддршка од наставниците и менторите.
Во Македонија, според истражување на Институтот за комуникациски студии од 2022 година, постојат значајни разлики во дигиталната писменост помеѓу учениците од урбаните и руралните средини, како и помеѓу половите. Девојчињата од рурални средини имаат ограничен пристап до интернет и технолошки уреди, што влијае на нивните можности за развој на дигитални вештини. Ова укажува на потребата од подобрување на инфраструктурата и фокусирани програми кои ќе овозможат еднаков пристап.
Покрај тоа, истражување од 2023 година во Европа покажа дека дигиталната писменост не е само техничка вештина, туку и критичка свест за безбедноста и етиката на интернетот. Родовиот јаз се манифестира и во овие аспекти, каде девојчињата често се поранливи на интернет насилство и кибербуллинг, што може да влијае на нивното самодоверба и интерес за користење на дигиталните технологии.
Овие студии ја потврдуваат важноста од системски пристап кон образование и поддршка, кој вклучува не само техничко усовршување, туку и социјална и емоционална поддршка на младите, со посебен акцент на потребите на девојчињата. Само со комбинирани напори од образовните институции, државата и заедницата може да се надминат постојните бариери и да се овозможи еднаков пристап до дигиталниот свет.
ПРЕДИЗВИЦИ И ПРЕПОРАКИ
И покрај напредокот во развојот на дигиталната писменост и зголемувањето на пристапот до информациски и комуникациски технологии, постојат значајни предизвици кои продолжуваат да влијаат на родовата еднаквост во оваа област. Еден од главните проблеми е упорноста на социјалните и културните стереотипи кои го ограничуваат учеството на девојчињата во дигиталниот свет. Овие стереотипи честопати започнуваат уште од раното детство, кога девојчињата не се охрабруваат доволно да истражуваат технологии и да развиваат технички вештини.
Друг предизвик е недоволниот број на примери и модели за улоги на жени во СТЕМ областа, што влијае врз мотивацијата и самодовербата на младите девојчиња. Недостигот од родово сензитивни наставни материјали и активности во образовниот процес, како и недостатокот на ментори од женски пол, ја намалуваат можноста девојчињата да се идентификуваат со професии поврзани со технологијата.
Технолошката инфраструктура, особено во руралните и помалку развиените региони, претставува дополнителна пречка. Девојчињата од овие средини често немаат пристап до современи ИКТ уреди и брз интернет, што ги исклучува од рамноправно учество и развој на дигитални вештини.
Безбедноста на интернетот и присуството на кибернасилство претставуваат сериозна загриженост, особено за девојчињата, кои се почесто жртви на различни форми на дигитално насилство. Ова може да резултира со намален интерес и страв од користење на дигиталните платформи.
За надминување на овие предизвици, неопходно е:
• Воведување родово сензитивни образовни програми кои ќе ги поттикнуваат девојчињата да се вклучат и останат во СТЕМ областите.
• Обука на наставниците и менторите за препознавање и справување со родовите стереотипи и поддршка на еднаков пристап до технологијата. • Зголемување на пристапот до ИКТ во сите средини, особено во руралните, преку инвестирање во инфраструктура и обезбедување на потребните уреди. • Создавање безбедна онлајн средина, со посебен фокус на превенција и заштита од кибернасилство.
• Поттикнување на улогата на жените како модели и ментори во ИКТ и СТЕМ, со цел да се зголеми мотивацијата на младите девојки.
Само преку комбиниран пристап кој ги вклучува образовните институции, семејствата и пошироката заедница може да се постигне реална промена и да се овозможи рамноправно учество на девојчињата во дигиталната иднина.
ЗАКЛУЧОК
Дигиталната писменост претставува клучен елемент за успешна интеграција во современото општество, како и основа за развој на лични и професионални компетенции. Родовиот јаз во пристапот и користењето на информациските и комуникациските технологии останува присутен и влијае врз можностите на младите, особено на девојчињата, за целосно да ги искористат придобивките на дигиталниот свет.
Анализата на социјалните и културните фактори укажува дека длабоко вкоренетите стереотипи и родови очекувања играат значајна улога во создавањето и одржувањето на овие нееднаквости. Образовниот систем, преку соодветни политики и практики, има клучна задача да ги преиспита и надмине овие бариери, овозможувајќи рамноправен пристап и поддршка за сите ученици.
ИКТ алатките и иновативните образовни пристапи може да послужат како ефикасно средство за намалување на родовиот јаз, преку поттикнување интерес и развој на дигитални вештини кај девојчињата. За тоа да биде успешно, потребна е координирана работа меѓу институциите, наставниците, семејствата и пошироката заедница.
Предизвиците кои остануваат, како што се недоволниот пристап до технологии во некои региони, родовите стереотипи, и загриженоста за безбедноста на интернетот, бараат системски решенија и постојан ангажман. Само со инклузивен и сензитивен пристап може да се овозможи еднаков развој на дигиталните вештини, без разлика на родот.
Вкупно земено, образованието е најмоќниот алат за рушење на бариерите и создавање на дигитална иднина каде што секој млад човек, без разлика на својот род, ќе има еднакви шанси да успее и да придонесе во современото општество.
БИБЛИОГРАФИЈА
1. Buckingham, D. (2007). Digital media literacies: Rethinking media education in the age of the Internet. Research in Comparative and International Education, 2(1), 43-55.
2. European Commission. (2020). Digital Education Action Plan 2021-2027. Retrieved from https://ec.europa.eu/education/education-in-the-eu/digital education-action-plan_en
3. Helsper, E. J., & Eynon, R. (2010). Digital natives: where is the evidence? British Educational Research Journal, 36(3), 503-520.
4. OECD. (2018). Bridging the Digital Gender Divide: Include, Upskill, Innovate. OECD Publishing. https://doi.org/10.1787/9789264296792-en
5. UNESCO. (2019). Gender Equality in Education. Retrieved from https://en.unesco.org/themes/gender-equality-education
6. Van Dijk, J. (2020). The Digital Divide. Polity Press.
7. Warschauer, M. (2003). Technology and Social Inclusion: Rethinking the Digital Divide. MIT Press.