АвторкаТеона Петрова
Вовед
Вештачката интелигенција (ВИ) денес зазема сè поголемо место во современото општество и има потенцијал да трансформира различни аспекти од секојдневниот живот. Таа се смета за една од најзначајните технологии на иднината и веќе има влијание врз образованието, здравството, финансиите, управувањето со податоци, безбедноста, па дури и уметноста. ВИ ги менува начинот на кој учиме, комуницираме и работиме, притоа отворајќи нови можности за подобрување на социјалните услови.
Од друга страна, родовата еднаквост – особено во СТЕМ областите (наука, технологија, инженерство и математика) – и натаму претставува глобален предизвик. Жените се сè уште недоволно застапени во овие области, што се должи на историски нерамноправности, културни очекувања, дискриминаторски практики и недостаток на институционална поддршка. Ваквите бариери често го ограничуваат пристапот на жените до образовни и професионални можности во СТЕМ, што резултира со значителен родов јаз.
Оваа семинарска работа има за цел да ја истражи можноста за користење на вештачката интелигенција како алатка за намалување на родовата нееднаквост во СТЕМ. Преку анализа на постојните практики и примери, ќе се обидеме да го прикажеме потенцијалот на ВИ за поддршка на инклузивни образовни и професионални модели кои ќе овозможат порамноправно учество на жените во овие дисциплини.
Исто така, ќе биде опфатена и критичката перспектива на темата – односно, можните ризици и предизвици кои произлегуваат од пристрасностите вградени во самите ВИ системи, како и потребата од етички и родово чувствителен пристап при нивното дизајнирање и имплементација.
Крајната цел на ова истражување е да се прикаже како ВИ, покрај технолошката трансформација, може да придонесе за општествени промени и поголема родова еднаквост во СТЕМ – што е особено важно за иднината на рамноправното и одржливо општество.
Родовиот јаз во СТЕМ дисциплините
Родовата нееднаквост во СТЕМ областите е еден од најупорните проблеми во денешното општество. Иако жените претставуваат речиси половина од светската популација, нивната застапеност во СТЕМ и натаму значително заостанува зад онаа на мажите. Според податоците на УНЕСКО, помалку од 30% од истражувачите на глобално ниво се жени. Овој родов јаз е присутен уште од основното и средното образование и продолжува низ високото образование и во текот на кариерата.
Причините за оваа нееднаквост се многубројни. Историските предрасуди и стереотипите дека СТЕМ е „машка“ област доведуваат до тоа девојчињата да добиваат помалку поддршка и охрабрување од нивната околина. Културните норми и традиционалните улоги доделени на жените дополнително ги ограничуваат нивниот избор и напредок во овие полиња.
Дополнително, многу институции не обезбедуваат соодветна поддршка за жените во научните и технолошките кариери — како што се флексибилни работни услови, менторски програми, и заштита од сексуално вознемирување и дискриминација. Жените често се соочуваат со т.н. „стаклен таван“ — невидливи бариери кои ги спречуваат да напредуваат на лидерски позиции во научни и технолошки институции.
Дополнително, постои и проблем со недостаток на видливи женски примери (role models) во СТЕМ. Недостатокот на жени лидери и научници во медиумите и образовната драматика придонесува во тоа соодветните девојчиња во основно училиште не чуваат никаков идолизиран motiv кој ќе ги поттикне да навлезат во овие полиња.
Со цел да се справмат со овие предизвици е неопходно преземање системски и драстични долгорочни чекори: образовни реформи, стипендии и општа поддршка за девојчиња, борбени кампањи за рушење на стереотипите и поткревање охрабрувачка и инклузивна академска и професионална култура. Само овој начин може да помогне во намалување на интензицијата на разликата во полова застапеност во СТЕМ и подстакне активно учество на жени во создавањето иновации и во научниот напредок.
Потенцијалот на вештачката интелигенција во справување со родовата нееднаквост
Вештачката интелигенција претставува моќен инструмент кој, доколку се користи внимателно и со јасна намера, може да помогне во надминување на длабоко вкоренетите родови нееднаквости во СТЕМ и пошироко. Еден од нејзините најголеми потенцијали лежи во способноста да анализира големи количини податоци и да открива обрасци на дискриминација или нееднаквост кои инаку би останале незабележани. Преку алгоритми за анализа на податоци, може да се идентификуваат случаи каде жените се систематски потценувани, недоволно застапени или недоволно поддржани во академски и професионални контексти.
На пример, AI системи можат да се користат за праведно селектирање на кандидати при вработување или доделување на стипендии, елиминирајќи човечка пристрасност и осигурувајќи рамноправен пристап до можности. Исто така, AI може да помогне во дизајнирање на образовни програми кои се адаптирани на потребите и интересите на девојчињата, охрабрувајќи ги да се вклучат во СТЕМ уште од најрана возраст.
Покрај тоа, AI може да се вгради во платформи за менторство и поддршка, кои ќе ги поврзат младите девојки со жени ментори од СТЕМ полето, овозможувајќи им пристап до водство, совети и мотивација. Автоматизираните системи за следење
на напредокот и персонализирана поддршка можат да придонесат за зголемена самодоверба и чувство на припадност кај девојките кои се наоѓаат во средини каде се малку застапени.
Истражувачите исто така работат на развивање на AI модели кои ги земаат предвид родовите различности во здравството, образованието и безбедноста. Овие модели се дизајнирани за да не го занемаруваат женското искуство, туку да го вклучат како суштински дел од анализата, планирањето и развојот на решенија.
Важно е да се потенцира дека AI не е автоматски правична технологија. За таа да функционира како алатка за еднаквост, потребно е внимателно да се дизајнира, да се обучи на разновидни и непристрасни податоци и да се користи во контексти каде што постои јасна стратегија за промовирање на инклузивност. Оттука, потенцијалот на ВИ во справување со родовата нееднаквост зависи од тоа како луѓето ќе ја насочат и применат – односно, технологијата сама по себе не е доволна, туку мора да биде водена од вредности на правичност и инклузивност.
Примери на AI алатки за родова еднаквост во СТЕМ
Со развојот на технологијата, сѐ повеќе се појавуваат конкретни алатки и иницијативи базирани на вештачка интелигенција кои имаат за цел да ја намалат родовата нееднаквост во СТЕМ дисциплините. Овие алатки се фокусираат на различни аспекти – од регрутација и вработување, до образование, поддршка и анализа на податоци.
Еден познат пример е алатката „Textio“, која користи AI за анализа на огласи за работа и укажува на родово пристрасен јазик, со цел да се направат текстовите попривлечни и инклузивни за жени. Со ова се поттикнува порамноправно учество уште во фазата на аплицирање за работни позиции во СТЕМ области.
Друга значајна алатка е „Pymetrics“, платформа која користи невронски мрежи и игри за оценување на когнитивни и емоционални карактеристики на кандидатите, со цел да се елиминира несвесната пристрасност од процесот на вработување. Овие типови алатки се користат од некои од најголемите компании во светот кои се стремат кон разновидност и еднаквост.
Во академијата, некои универзитети користат AI за следење на успехот и напредокот на студентите, со цел да се идентификуваат оние на кои им е потребна дополнителна поддршка, особено девојчињата и студентките од
недоволно застапени групи. Преку персонализирани препораки и ресурси, AI придонесува за подобро задржување на девојките во СТЕМ програми.
Исто така, постојат AI системи кои вршат анализа на научни публикации и откриваат недостаток на родова застапеност или пристрасност во научните трудови. Таквите системи може да помогнат во идентификување на шемите на дискриминација во научната заедница и да ги информираат политиките на институциите за родова еднаквост.
Покрај алатките, важно е да се истакнат и иницијативи како „AI for Good“ на Обединетите нации и различни невладини организации кои користат вештачка интелигенција за социјални цели, меѓу кои и промовирање на родова рамноправност.Преку вакви практични примери, станува јасно дека вештачката интелигенција може да биде клучна алатка во креирањето поправедно општество, каде што родовата еднаквост во СТЕМ не е идеал, туку реалност.
Вештачката интелигенција и ризикот од репродукција на пристрасност
Иако вештачката интелигенција носи значителен потенцијал за унапредување на родовата еднаквост, постои и сериозен ризик дека истата технологија може несвесно да ја репродуцира или дури и засили постојната пристрасност. Овој парадокс произлегува од фактот дека AI системите се учат од податоци кои се собрани од реалниот свет – свет кој е веќе полн со родови и други облици на нееднаквост.
Еден од главните проблеми е пристрасноста во податоците. Доколку податоците врз основа на кои се обучуваат AI модели се историски пристрасни, резултатите кои AI ги продуцира ќе ја одразуваат истата пристрасност. На пример, ако систем за автоматизирана селекција на кандидати за вработување се обучува врз основа
на податоци од компании каде што традиционално се фаворизирани мажи, тогаш тој систем ќе продолжи да ги фаворизира мажите и ќе ја игнорира родовата еднаквост.
Дополнителен ризик претставува т.н. „algorithmic bias“ – пристрасност која не е само во податоците, туку и во начинот на кој е дизајниран и оптимизиран алгоритмот. Доколку развивачите на AI системи не обрнат внимание на родовата еднаквост, алгоритмите можат да ги репродуцираат (или дури и да ги влошат) постоечките дискриминаторни практики. Пример за тоа беше случајот со Amazon, каде што AI систем за регрутација несвесно дискриминирал кандидатки бидејќи бил обучен на биографии на претходни вработени, кои главно биле мажи.
Исто така, нееднаквоста се манифестира и во развојниот сектор – повеќето AI системи ги развиваат тимови каде што мажите се доминантно застапени, што значи дека гледиштата и искуствата на жените често се занемарени во процесот на дизајн. Недостатокот на разновидност во тимовите кои ги развиваат овие технологии може да доведе до слепи точки во однос на проблемите со родова нееднаквост.
Со цел да се избегне репродукција на пристрасност преку AI, неопходно е вклучување на повеќе жени и претставници на различни групи во процесот на дизајн, развој и тестирање на AI системите. Исто така, потребно е користење на разновидни и балансирани податоци, транспарентност во алгоритмите и редовно тестирање за можни форми на дискриминација.
Вештачката интелигенција не смее да биде гледана како неутрална технологија. Таа е алатка која може да придонесе за еднаквост само доколку е обликувана со свесност, етички пристап и активно залагање за инклузивност.
Етички дизајн и родова чувствителност во AI системите
Со цел вештачката интелигенција да стане алатка за социјална правда, нејзиниот дизајн мора да вклучува етички принципи и родова чувствителност. Етичкиот дизајн во контекст на AI подразбира дека системите не само што треба да бидат технички прецизни, туку и морално одговорни – да не штетат, да бидат правични, транспарентни и инклузивни.
Во пракса, тоа значи дека AI системите треба да се развиваат врз основа на разновидни податоци кои ја одразуваат комплексноста на човечкото искуство. Особено внимание треба да се посвети на родовите аспекти – податоците мора
да бидат родово избалансирани, а алгоритмите треба да се тестираат за потенцијални пристрасности кои би можеле да доведат до дискриминација.
Родовата чувствителност во дизајнот на AI подразбира и активно вклучување на жени во сите фази на развојот на технологијата – од истражување и концептуализација, до програмирање, тестирање и имплементација. Само со активно присуство на различни перспективи може да се осигури дека производите на вештачката интелигенција нема да ги игнорираат специфичните потреби на жените и маргинализираните групи.
Дополнително, важно е да се дефинираат јасни етички насоки за употреба на AI, како и воспоставување на механизми за евалуација и одговорност. На пример, секоја AI апликација треба да биде предмет на ревизија која ќе процени дали ја почитува родовата еднаквост и дали придонесува за правична распределба на ресурси и можности.
Етичкиот дизајн треба да вклучува и образовни и обврзувачки компоненти – како етичка обука за развивачите на алгоритми, и воспоставување на професионални стандарди кои ги интегрираат прашањата на родова еднаквост.
На крај, одговорниот развој на AI бара и учество на пошироката јавност, вклучувајќи невладини организации, академски институции, женски здруженија и други засегнати страни. Токму преку дијалог и соработка може да се создадат AI решенија кои се етички оправдани, технички ефикасни и социјално праведни.
Образование и охрабрување на девојчињата во СТЕМ преку AI
Еден од клучните начини за намалување на родовиот јаз во СТЕМ е преку образованието. Вештачката интелигенција може да игра значајна улога во креирање на образовна средина која е поинклузивна и поддржувачка за девојчињата. Со нејзина помош, може да се развијат алатки и методологии што ја прилагодуваат наставата според индивидуалните потреби, интереси и стилови на учење на учениците.
Преку адаптивни платформи за учење базирани на AI, девојчињата можат да добијат персонализирана поддршка, охрабрување и мотивација за вклучување во СТЕМ предмети. Овие системи можат да препознаат области каде што учениците имаат потешкотии, и автоматски да понудат дополнителни ресурси и насоки. На тој начин, AI придонесува за развој на самодовербата кај девојчињата и намалување на родовите стереотипи за способностите во математика, физика или информатика.
Исто така, AI може да помогне во создавање на образовни содржини кои се родово чувствителни – вклучување на женски ликови во образовните игри, интерактивни приказни со женски научнички хероини, како и модели за подражавање кои ја прикажуваат жената како успешен научник, инженер или програмер. Визуелната и наративната репрезентација има силно влијание врз изборите кои младите ги прават.
AI може да се искористи и за анализирање на родовите разлики во училишните перформанси, пристапот до ресурси и пристрасноста кај наставниот кадар. Врз основа на ваквите анализи, може да се предложат конкретни интервенции за подобрување на образовната еднаквост.
Дополнително, платформите за е-учење кои користат AI може да обезбедат пристап до квалитетно СТЕМ образование и за девојчиња од рурални и маргинализирани заедници, надминувајќи го ограничениот пристап до ресурси и наставници што го имаат во традиционалните училишта.
Во суштина, кога се користи со цел и визија за еднаквост, вештачката интелигенција може да биде еден од најсилните сојузници во процесот на охрабрување на новите генерации девојчиња да ја градат својата иднина во СТЕМ дисциплините.
Улогата на политиките и институциите во промовирање на родова еднаквост преку AI
Политиките и институциите играат клучна улога во промовирањето на родова еднаквост, особено кога станува збор за интеграција на вештачката интелигенција во овие напори. За AI да стане вистинска алатка за општествена трансформација, потребна е силна поддршка преку законски и институционални рамки кои го поттикнуваат правичниот развој и примена на технологијата.
На национално и меѓународно ниво, потребно е да се донесуваат политики што ги обврзуваат технолошките компании и истражувачките институции да вклучуваат принципи на еднаквост и инклузивност во развојот на AI. Ова вклучува поддршка за финансирање истражувања кои ги анализираат родовите аспекти на вештачката интелигенција, како и промоција на програми што ја зголемуваат застапеноста на жени во технолошкиот сектор.
Институциите како универзитети, владини агенции и невладини организации можат да постават стандарди за етичко користење на AI, како и механизми за надзор, отчетност и транспарентност. На пример, може да се формираат
независни тела кои ќе вршат ревизија на AI системите од аспект на родова еднаквост.
Дополнително, потребни се програми за обука и подигање на свеста кај носителите на одлуки, програмерите и другите професионалци кои работат со AI. Овие програми треба да вклучуваат теми како родова анализа, антидискриминациски практики и социјална одговорност при дизајн на технологии.
Владите можат да преземат и активна улога преку имплементирање на јавни набавки кои фаворизираат AI решенија што демонстрираат социјална вредност, инклузивност и родова чувствителност. Со ова, пазарот може да биде насочен кон развој на технологии што ги почитуваат човековите права и ги поддржуваат маргинализираните групи.
На глобално ниво, меѓународни организации како ООН, УНЕСКО и ЕУ можат да играат координирана улога во создавање на унифицирани насоки и платформи за размена на добри практики. Преку соработка и вмрежување, може да се обезбеди доследна и праведна примена на AI за промовирање на родова еднаквост насекаде во светот.
Во суштина, без јасни политики и активна улога на институциите, потенцијалот на вештачката интелигенција за справување со родова нееднаквост може да остане неискористен. Затоа, е неопходно создавање на системска поддршка што ќе го насочи технолошкиот напредок кон постигнување на еднакво и инклузивно општество.
Студии на случај: Искуства од светот и регионот
Студиите на случај претставуваат вреден извор на увид во тоа како различни држави и институции го користат потенцијалот на вештачката интелигенција за справување со родовата нееднаквост. Нивната анализа помага во идентификување на ефективни практики, како и предизвици што треба да се надминат.
Во Канада, Институтот за вештачка интелигенција CIFAR разви програми кои го промовираат учеството на жени во AI преку менторски програми, стипендии и платформи за вмрежување. Покрај тоа, државната политика активно го поддржува финансирањето на истражувања со фокус на етички и инклузивен развој на технологијата.
Во Европската Унија, повеќе проекти како што е AI4EU имаат вградено родова анализа во своите методологии. Преку специјализирани работни групи и отворени повици за иновативни решенија, се поддржуваат стартапи и истражувачи кои развиваат AI социјално одговорни алатки.
Во Руанда, владата во соработка со приватниот сектор воспостави образовни иницијативи насочени кон девојчињата, користејќи AI платформи за учење на далечина, прилагодени на нивните потреби и околности. Резултатите покажуваат зголемен интерес и вклучување на млади жени во STEM дисциплините.
Во Северна Македонија, неколку иницијативи од академскиот и граѓанскиот сектор почнуваат да го препознаваат потенцијалот на AI за родова еднаквост. Иако се во рана фаза, постојат обиди за развој на образовни платформи и менторски програми, како и истражувачки трудови кои ја обработуваат темата на родова пристрасност во алгоритмите.
Овие примери покажуваат дека AI може да биде дел од решението, но само доколку се применува во рамки на политики и иницијативи што свесно ја вградуваат родовата перспектива. Споделувањето на искуства меѓу државите и регионите е клучно за создавање на глобално движење кон еднаквост и технолошка правда.
Перспективи за иднината
Гледајќи кон иднината, вештачката интелигенција претставува двосек меч кога станува збор за родовата еднаквост. Од една страна, нејзиниот потенцијал за анализа, автоматизација и препознавање на обрасци може да биде искористен за значајно намалување на родовите разлики. Од друга страна, доколку не се управува внимателно, постои ризик од зајакнување и продлабочување на постојните нееднаквости.
Во наредните години, се очекува зголемена интеграција на AI во образованието, здравството, управувањето со ресурси и пазарот на труд. За оваа технологија да биде двигател на еднаквост, неопходно е да се вложува во транспарентност, отчетност и разновидност при нејзиниот развој. Во таа насока, потребно е:
• Поголема застапеност на жени во AI индустријата,
• Образовни програми кои ја вклучуваат родовата перспектива во технологијата,
• Соработка меѓу влади, академски институции и приватниот сектор за развој на инклузивни алатки,
• Постојано следење и ревизија на AI системите со цел да се избегне пристрасност.
Само преку свесен и координиран напор, AI може да прерасне во алатка која ќе овозможи вистински трансформативни промени во насока на родова еднаквост.
Заклучок
Вештачката интелигенција има потенцијал да биде значаен сојузник во борбата за родова еднаквост, особено во СТЕМ дисциплините. Сепак, нејзината ефикасност зависи од тоа како се дизајнира, развива и применува. Потребна е интеграција на родовата перспектива во секоја фаза на нејзиниот животен циклус, од податоците на кои се обучува, до начинот на кој се користи во реалниот свет.
Технологијата сама по себе не е неутрална – таа ги рефлектира вредностите на општеството кое ја создава. Затоа, улогата на политиките, образованието, институциите и индивидуалната свест е од суштинско значење. Со вложување во етички и инклузивен развој на AI, како и со охрабрување на девојчињата да учествуваат во СТЕМ од најрана возраст, можеме да придонесеме кон похумано, праведно и иновативно општество.
Библиографија
1. UNESCO (2023). Cracking the code: Girls’ and women’s education in STEM. 2. European Commission (2022). Artificial Intelligence for Gender Equality. 3. CIFAR Canada (2021). AI & Society Program Reports.
4. UN Women (2020). Gender Equality and the Empowerment of Women through Digital Technologies.
5. AI4EU Project Website. https://www.ai4eu.eu
6. World Economic Forum (2023). Global Gender Gap Report. 7. Министерство за образование и наука на РСМ (2023). Национална стратегија за дигитализација во образованието.
8. Ruanda Ministry of ICT (2022). Girls in ICT Program.
9. Binns, R. (2018). Fairness in Machine Learning: Lessons from Political Philosophy.
10.Buolamwini, J. & Gebru, T. (2018). Gender Shades: Intersectional Accuracy Disparities in Commercial Gender Classification. Proceedings of Machine Learning Research.