Тео Ефтимов
Вовед
Едноставно кажано, вештачката интелигенција (ВИ) вклучува користење на компјутери за класификација, анализа и цртање предвидувања од збирки податоци, користејќи збир на правила наречени алгоритми. Алгоритмите за вештачка интелигенција се обучени да користат големи збирки на податоци за да можат да идентификуваат шеми, да прават предвидувања, да препорачуваат дејства и да сфатат што да прават во непознати ситуации, да учат од нови податоци и на тој начин да се подобруваат со текот на времето. Вештачката интелигенција (ВИ) е област која се занимава со развојот на алгоритми и компјутерски системи кои можат да ги имитираат или да ги надминат способностите на човечкиот ум во одредени задачи. Иако родовата еднаквост и вештачката интелигенција можат да се сметаат за посебни области, тие се тесно поврзани и заемно влијаат една на друга.
Родовата еднаквост може да влијае на развојот на вештачка интелигенција, преку вклучување на родовата перспектива во развојот на интелигентните дизајни, и може да придонесе кон поиновативни и ефикасни алгоритми и системи.
Во овој семинарски труд ќе ги претставиме различните аспекти на поврзаноста на родовата еднаквост и вештачката интелигенција, заемната врска помеѓу нив, односно, предизвиците и можните решенија на проблемите кои произлегуваат од нивната поврзаност, иднината на динамиката на развојот на врската на родовата еднаквост и вештачка интелигенција.
2
Родовата еднаквост и ВИ и дискриминација, пристрасност и предрасуди
Зголемената употреба на вештачката интелигенција во секој аспект од животот на луѓето бара размислување за нејзините етички импликации и проценка на потенцијалните ризици, како што се алгоритамската родова пристрасност и дискриминацијата. Недостатокот на родова разновидност во развојот на технологиите за вештачка интелигенција и квалитетот на податоците што се користат во алгоритмите се клучните фактори на ризик за потенцијални предрасуди и нефер третман.
Родовата еднаквост игра значителна улога во развојот на вештачка интелигенција, а зголемувањето на родовата разновидност може да придонесе кон подобро разбирање на потребите и предизвиците што ги носат родовите разлики и да го олесни развојот на иновативни и ефикасни технологии.
Генерираните модели на ВИ, предвидувањата и препорачаните дејства генерирани од вештачката интелигенција се одраз на точноста, универзалноста и веродостојноста на користените множества на податоци и инхерентните претпоставки и предрасуди на развивачите на употребените алгоритми. ВИ треба да игра уште поважна улога во секој аспект од нашиот секојдневен живот во иднина.
„Вештачката интелигенција ги отсликува предрасудите кои се присутни во нашето општество и кои се манифестираат во податоците според кои е создадена вештачка интелигенција“,(изјава на Бејза Догуч, во интервју за UN Women). Ова всушност се
однесува на ткн. „Вградување зборови“ – што значи начинот на кој одредени зборови се кодирани во машинското учење за да го одразат нивното значење и поврзаноста со други зборови – тоа е како машините учат и работат со човечкиот јазик. Ако вештачката интелигенција е обучена за податоци што ги поврзуваат жените и мажите со различни и специфични вештини или интереси, таа ќе генерира содржина што ќе ја одразува таа пристрасност.
Ризикот од дискриминација исто така се зголемува со пристрасност во податоците, како што е историската пристрасност во податоците што ги одразуваат разликите во професионалните профили на мажите и жените. Ова, на пример, резултираше со
специфичните видови занимања или позиции се поврзани со мажи или жени. Така на пример лидери се поврзани со мажи, медицински сестри поврзани со жени).
3
Системите за вештачка интелигенција кои се дизајнирани без да се земат предвид искуствата и потребите на различните популации може да ја продолжат дискриминацијата и нееднаквоста.
Затворањето на родовите поделби во дигиталните вештини преку образованието, недвосмислено покажува дека родовите предрасуди се наоѓаат во множества на податоци за вештачка интелигенција (ВИ) воопшто и во множества на податоци за обука особено. Алгоритмите и уредите имаат потенцијал за ширење и зајакнување на штетните родови стереотипи. Овие родови предрасуди ризикуваат дополнително да ги стигматизираат и маргинализираат жените на глобално ниво. Со оглед на зголемената сеприсутност на вештачката интелигенција во нашите општества, ваквите предрасуди ги ставаат жените во ризик да бидат запоставени во сите сфери на економскиот, политичкиот и општествениот живот.
Недостатокот на родова разновидност во развојот на технологиите за вештачка интелигенција и квалитетот на податоците што се користат во алгоритмите се клучните фактори на ризик за потенцијални предрасуди и нефер третман.
Вештачката интелигенција, исто така, ризикува да има негативно влијание врз економското зајакнување на жените и можностите на пазарот на трудот со тоа што ќе доведе до автоматизација на работните места. Неодамнешното истражување на ММФ и Институтот за истражување на политиката на жените покажа дека жените се изложени на значително поголем ризик од губење на работа поради автоматизација на работата отколку мажите, што особено се однесува на канцелариски, административни, книговодствени и благајнички позиции, каде поголемиот дел се жени. Затоа, од клучно значење е жените да не заостануваат во однос на стратегиите за преквалификација и преквалификација за да се ублажи влијанието на автоматизацијата врз губењето на работните места.
Постои суштинска потреба за искористување на различни полиња на експертиза при развој на вештачка интелигенција, вклучително и родова експертиза, така што системите за машинско учење можат подобро да ни служат и да го поддржат стремежот за порамноправен и одржлив свет. Така, иако вештачката интелигенција претставува значителна закана за родовата еднаквост, важно е да се препознае дека вештачката интелигенција исто така има потенцијал да направи позитивни промени во нашите општества со предизвикување на угнетувачките родови норми. На
4
пример, додека беше откриено дека софтверот за регрутирање напојуван со вештачка интелигенција ги дискриминира жените, родовите декодери со вештачка интелигенција им помагаат на работодавците да користат родово сензитивен јазик за да пишуваат огласи за работа што се поинклузивни со цел да се зголеми разновидноста на нивната работна сила. Затоа вештачката интелигенција има потенцијал да биде дел од решението за унапредување на родовата еднаквост во нашите општества.
Затоа е неопходно да има повеќе жени во полето на вештачката интелигенција , а со тоа и овозможување и зголемување на пристапот и лидерството на девојчињата и жените во образованието и кариерите за STEM и ИКТ.
Жените во вештачката интелигенција може да се соочат со родова пристрасност и стереотипи на работното место, што може да влијае на нивниот напредок во кариерата и да ги ограничи нивните можности за напредување.
Алгоритмите за препознавање лице покажаа повисока стапка на грешки при идентификување на жени и луѓе со боја, што е директен резултат на внесените пристрасни податоци.
Родово слепи дизајни на вештачка интелигенција водат до неправедно бодување на жените. Алатките за регрутирање на пристрасна вештачка интелигенција автоматски ги исфрлаа апликациите за работа од жените.
Меѓусебното влијание на вештачката интелигенција и родовата еднаквост
Вештачката интелигенција може да има значително влијание врз родовата еднаквост во општеството, бидејќи може да влијае во намалувањето на родовата дискриминација во разни аспекти на животот.
И покрај напредокот, жените остануваат недоволно застапени во критичните дигитални сектори и одлучувачките улоги. Во моментов, само 22% од професионалците за вештачка интелигенција ширум светот се жени (Светски економски форум, 2022 година). Во Европа, најновите податоци откриваат постојан родов јаз во истражувањето и иновациите: жените имаат само 20% од врвните академски позиции во науката и инженерството (извештај на ЕУ „She Figures“, 2022 година). Еднаквото вклучување на жените во дигиталните случувања е од клучно значење за да се осигураме дека технолошкиот напредок е во корист на
5
општеството. Со тоа што жените даваат целосен придонес на овие полиња, можеме да поттикнеме поинклузивен, иновативен и влијателен напредок за секого.
Современа примена на ВИ
Денес, ВИ е присутна во многу аспекти на нашите животи. Се користи при избор на нови кандидати за работа, во изработка на квалитетни програми за учење. Фунцкионира со анализи на огромни количества информации и учи од нив за да може да донесе правилна одлука. На пример, компаниите ја користат за да одлучат кој вработен е добар за одредена позиција, а додека пак училиштата ја користат за да се прилагодат и да им помогнат на учениците да учат на начин на којшто им е полесен. Ова колку и да звучи корисно, бајно и сјајно, сепак, се’ си има свои сенки и темни страни.
ВИ се користи и за да се подобри животот. Во регионите каде што технологијата е помалку застапена, ВИ може да донесе промени преку едноставни алатки, како апликации на телефон што учат или советуваат. Ова само ни докажува дека денешната развиеност на ВИ е моќна, но нејзините резултати зависат од тоа кој ја прави и какви информации и даваат.
Потенцијалот на ВИ во унапредување на родовата еднаквост
Вештачката интелигенција (ВИ) има потенцијал да ја унапреди родовата еднаквост преку идентификување и справување со разликите во третманот и со засилување на гласовите на жените во одлучувањето. Доколку се развие и распореди одговорно, вештачката интелигенција може да игра трансформативна улога во нарушувањето на циклусот на родово базирано насилство. Но, ако се остави неконтролирано, вештачката интелигенција и поврзаните технологии најверојатно ќе бидат злоупотребени, овековечувајќи ја штетата, зајакнување на родовите стереотипи и вкоренувајќи ги самите предрасуди што се стремиме да ги елиминираме.
За справување со овие ризици, Советот на Европа развива Препорака за еднаквост и вештачка интелигенција, нудејќи конкретни насоки за интегрирање на принципите за еднаквост и недискриминација во системите за вештачка интелигенција. Целта е да се осигура дека вештачката интелигенција ја поттикнува и ја подобрува родовата еднаквост наместо да ја влошува дискриминацијата или да ги прекршува правата на жените.
6
За постигнување родова еднаквост, потребно е ефективно вградување на родовите перспективи во сите општествени текови, политики и практики. Пекиншката платформа за акција (1995) наведува дека „владите и другите актери треба да промовираат активна и видлива политика на вклучување на родовата перспектива во сите политики и програми, при што пред донесување на одлуките, ќе се направи анализа на нивните соодветни ефекти врз жените и мажите“. Вклучувањето на родовите прашања во главните политики претставува (ре)организација, подобрување, развој и евалуација на процесите за креирање на политиките, при што перспективата на родова еднаквост се инкорпорира во сите политики на сите нивоа и фази од актерите што се вообичаено вклучени во креирање на политиките. Со соработка меѓу владите, меѓународните организации, академската заедница, индустријата и граѓанското општество, може да се обезбеди поддршка за развој и имплементација на родово-сензитивни закони и политики. Тоа ќе значи дека треба да се повика на градење помултидисциплинарен пристап кон полето на вештачката интелигенција и да ја развиеме технологијата воопшто, така што таа не е направена само од инженери и ИТ специјалисти. На масата треба да вклучиме и луѓе со општествени науки, како и граѓански организации. Поради влијанието на вештачката интелигенција, треба да ги имаме сите на маса.Ова ќе овозможи сите да се вклучат во секторот на вештачка интелигенција и да придонесат кон иновации и технолошки напредок кои ги рефлектираат потребите и интересите на целото општество.
ВИ и родовата еднаквост во Северна Македонија
Во нашата земја се вложуваат напори во промовирањето на родовата еднаквост преку примената на ВИ. Примената на вештачката интелигенција (АИ) во поглед на родовата еднаквост во Северна Македонија е сложена и многуаспектна тема и постојат некои општи трендови и иницијативи кои можат да се истакнат.
Северна Македонија, како дел од своите обврски кон Европската унија, работи на подобрување на родовата еднаквост преку различни стратегии и иницијативи. Овие иницијативи вклучуваат развој на политики кои се фокусираат на родовата еднаквост во технологијата и иновациите. Важно е да се создадат рамки и насоки кои ќе осигураат дека развојот на АИ е инклузивен и дека се земаат во предвид родовите аспекти во сите фази на развојот на технологијата.
7
Образованието игра клучна улога во промоцијата на родовата еднаквост во технологијата. Потребно е да се поттикне интересот на девојките за STEM (наука, технологија, инженерство и математика) полиња, и да се обезбедат програми кои ќе им помогнат да се развијат во овие области. Иницијативи кои охрабруваат млади жени да учествуваат во технологијата и АИ можат да помогнат во намалувањето на родовата разлика во овие области. Дека постои интерес за STEM помеѓу помладите генерации, покажуваат и статистиките на Државниот завод за статистика, кој дава преглед на запишаните студенти по високите стручни школи и факултети, со застапеност според полот, како и бројот на студентките кои дипломирале. Во Табела 1 подолу е прикажан податок кој се на запишаните студенти во академската 2023/2024 година на дел факултетите од Универзитетот Св. Ќирил и Методиј, кои ги интегрираат областите на науката, технологијата, инженерството и математиката ( STEM skills). Во табелата е зебележливо дека има добра застапеност на студентки при запишување на факултетите. Во Tабела 2. пак е прикажан бројот на дипломираните студенти во 2023 на истите факултети. Од обете табели може да се воочи дека има интерес кај жените од помладите генерации за овие факултети. Она што е неопходно и потребно да се надминат општествените норми и предрасуди, кои нема да им дозволат и понатаму да ги развиваат своите капацитети и способности, и да дадат свој придонес.
| Универзитет Св. Ќирил и Методиј Скопје | |||
| Вкупно | Жени | Мажи | |
| Природно-математички факултет | 1 241 | 916 | 325 |
| Архитектонски факултет | 560 | 439 | 121 |
| Градежен факултет | 421 | 227 | 194 |
| Машински факултет | 688 | 258 | 430 |
| Факултет за електротехника и информациски технологии | 991 | 499 | 492 |
Табела 1. Вкупен број на запишани студенти на факултетите според полот, во академската 2023/24
| Универзитет Св. Ќирил и Методиј Скопје | |
| Вкупно |
Жени
| Мажи |
8
| Природно-математички факултет | 146 | 113 | 33 |
| Архитектонски факултет | 4 | 4 | 0 |
| Градежен факултет | 94 | 51 | 43 |
| Машински факултет | 139 | 54 | 85 |
| Факултет за електротехника и информациски технологии | 124 | 70 | 54 |
| Факултет за информациски науки и компјутерско инженерство | 236 | 105 | 131 |
Табела 2. Вкупен број на дипломирани студенти на факултетите според полот во 2023 година.
Инаку, според податоци од последните анализи, во ИТ секторот во Македонија жените сочинуваат околу 30% од вработените, што е под просекот на Европската Унија.
Како пример за иницијатива и активно работење на унапредувањето на родовата еднаквост и ВИ во Северна Македонија, е платформата за родова еднаквост и вештачка интелегенција, на Институт за родови студии, при Филозофскиот факултет. Цел на овој проект е да се истражи и имплементира употребата на вештачката интелигенција во областа на родовата еднаквост во научното истражување. Притоа целта е да се креира онлајн платформа која ќе нуди пристап до информации и податоци за родовите прашања, како и обуки и едукативни ресурси поврзани со родовата еднаквост.
Секако дека останува во голема мера потребата од образување не само на младите, туку и на постарите генерации во насока на користењето на ВИ, како можност за стекнување нови знаења, проширување на постојните знаења за родовата еднаквост.
Заклучок
Родовата еднаквост се повеќе станува неопходен дел од напредокот на општеството, а нејзиното промовирање и унапредување е можно преку примената на ВИ. Тоа всушност значи дека треба да се зголеми свеста, образованието и вештините во општеството , односно да се зголеми општата свест во општеството во целина, заедницата за родова еднаквост и индустријата за вештачка интелигенција, во врска
9
со позитивните и негативните импликации на вештачката интелигенција за девојчињата, жените. Поголемата свест треба да го подобри учеството на јавноста и на засегнатите страни во управувањето со вештачката интелигенција.Исто така, кога станува збор за програмерите, треба да се промовираат повеќе девојки и жени во STEM и во образованието, кариерата и бизнисот со вештачка интелигенција. Ова вклучува создавање можности за доживотно учење и развој на вештини за жените во технологијата и вештачката интелигенција. Проширувањето на дигиталната писменост треба вклучи и вештачка интелигенција и „алгоритамска свест“, со внимание на специфичните влијанија за девојчињата и жените. Жените и девојчињата да користат и применуваат вештачка интелигенција за да ги реализираат целите за родова еднаквост, и да ја продлабочуваат својата дигитална трансформација .
Родовата еднаквост мора да се адресира во сите полиња на знаење без исклучок и, пред сè, му треба поттик со нови идеи и предлози во областа на технологијата и вештачката интелигенција.
10
Референци
∙ https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000374174 ;
∙ https://www.unwomen.org/en/articles/explainer/artificial-intelligence-and-gender equality
∙ https://www.coe.int/mk-MK/web/skopje/-/women-as-equal-partners-in-the-ai revolution-a-call-for-gender-equality-in-the-digital-age
∙ GENDER, DIGITAL TRANSFORMATION AND ARTIFICIAL INTELLIGENCE,UNIDO REPORT. JUNE 2023;
∙ STATE OF GENDER EQUALITY IN AND BY ARTIFICIAL INTELLIGENCE, J. David Patón-Romero, Ricardo Vinuesa, Letizia Jaccheriand Maria Teresa Baldassarre; IADIS International Journal on Computer Science and Information Systems Vol. 17, No. 2, pp. 31-48 ISSN: 1646-3692
∙ https://eige.europa.eu/publications-resources/toolkits-guides/gender-equality index-2020-report/introduction?language_content_entity=en ;
∙ https://www.devex.com/news/sponsored/why-gender-equality-in-technology-is more-urgent-than-ever-107191
∙ РОДОВАТА ЕДНАКВОСТ И ВЕШТАЧКА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА; Боби БАДАРЕВСКИ, ГОДИШЕН ЗБОРНИК 793;
11