Јана Аргирова
ВОВЕД
Во дигиталната ера, технологијата станува сѐ поприсутна во секојдневниот живот, обликувајќи го начинот на кој комуницираме, работиме и живееме. Еден од најзабележливите и најкористените производи на Вештачката интелигенција се гласовните дигитални асистенти како Siri (Apple), Alexa (Amazon), Google Assistant и други. Овие системи функционираат преку препознавање на глас и природна говорна интеракција, овозможувајќи им на корисниците брз пристап до информации, управување со уреди, креирање потсетници, па дури и водење на разговори. На прв поглед, тие изгледаат како корисна технолошка иновација, но под површината се крие интересен и значаен социокултурен феномен. Речиси сите гласовни асистенти доаѓаат стандардно со „женски“ гласови и име, а нивната функција е строго услужна.
Ова не е случајност. Изборот на женски гласови и имиња за асистенти е длабоко вкоренет во историските и културните претстави за родовите улоги. Жените традиционално се поврзувани со работа поврзана со грижа, асистенција и поддршка – улоги што денес, со помош на вештачка интелигенција, се трансформираат во дигитални форми. Но, иако технологијата напредува, родовите претстави што се инкорпорираат во неа често остануваат традиционални. Ова отвора значајни прашања: Дали дигиталните асистенти ја засилуваат родовата нееднаквост? Каков сигнал испраќа општеството кога жените, иако во дигитална форма се поставени во подредени, услужни улоги? Дали постои простор за родова еднаквост во светот на Вештачката интелигенција?
Целта на оваа семинарска работа е да ги истражи овие прашања преку анализа на симболиката и родовите улоги кои се рефлектираат и репродуцираат преку гласовните дигитални асистенти. Преку историја, критичка анализа, студии на случаи и препораки за иднината, ќе се обидеме да расветлиме како технологијата може свесно или несвесно да биде носител на родова пристрасност и какви импликации тоа има врз општеството.
1. ИСТОРИЈА И ЕВОЛУЦИЈА НА ГЛАСОВНИТЕ АСИСТЕНТИ
Развојот на гласовните асистенти може да се проследи уште од раните обиди за комуникација помеѓу човек и машина. Во 1961 година, IBM го создаде Shoebox, првиот уред што можеше да препознае 16 изговорени зборови и 10 цифри. Ова беше технолошки пресврт, но сѐ уште далеку од денешната интелигенција.
Во 1990-тите години, Dragon NaturallySpeaking беше меѓу првите комерцијално достапни софтвери што овозможуваа диктирање и препознавање на говор во реално време. Со напредокот на алгоритмите за машинско учење и зголемување на компјутерската моќ, технологијата на препознавање говор значително се подобри.
Вистинската трансформација доаѓа во 2011 година кога Apple ја претстави Siri, првиот масовно користен гласовен асистент интегриран во паметен телефон. Нејзиниот успех отвори пат за нови асистенти: Alexa од Amazon (2014), Google Assistant (2016), Microsoft Cortana и други. Овие алатки не само што препознаваат говор туку и одговараат, учат од интеракциите и се вградени во голем број уреди – од телефони и звучници до автомобили и паметни домови. Интересен е и изборот на имиња и гласови за овие асистенти. „Siri“ на норвешки значи „убава победничка“, „Alexa“ е женско име со топол и пријателски тон, а Cortana е заснована врз женски лик од видео игра. Сите тие се претставени со женски гласови и пријателски, понекогаш дури и кокетни, одговори – што претставува значаен социокултурен сигнал.
И покрај можноста за избор на машки или неутрални гласови, повеќето корисници и понатаму ги користат стандардните женски опции. Ова ја одразува не само достапноста туку и очекувањата што се изградени околу технологијата и родот. Историјата на овие асистенти е, всушност, историја на трансформацијата на традиционалната женска улога во дигитален облик.
2. ЗОШТО ТОКМУ ЖЕНСКИ ГЛАСОВИ?
Постојат неколку причини зошто технолошките компании избираат женски гласови за своите асистенти:
1. Психолошки студии покажуваат дека луѓето имаат поголема доверба во женски гласови кога станува збор за помош и поддршка.
2. Историски, жените се поврзуваат со улоги како секретарки, медицински сестри, домаќинки – улоги кои асоцираат на грижа и услужност.
3. Женскиот глас се смета за „помалку заканувачки“ и „попријатен“ од машкиот, особено кога Вештачката интелигенција влегува во домот на корисникот.
3. СИМБОЛИКА И РОДОВИ СТЕРЕОТИПИ
Користењето на женски гласови кај дигиталните асистенти не е само техничко или естетско прашање – туку е длабоко симболичко и социолошко. Женските асистенти во Вештачката интелигенција се програмирани да бидат љубезни, услужливи, да не противречат и секогаш да бидат достапни – ја репродуцираат традиционалната претстава на „идеалната жена“ во подредена, асистентска улога.
Повеќе истражувања покажуваат дека корисниците се поудобни со женски гласови кога се работи за задачи поврзани со асистенција, сервис и поддршка, додека машките гласови се преферираат во ситуации каде се бара авторитет или техничко знаење (на пример, навигациски системи или безбедносни алатки). Тоа укажува на постојано присутна родова поделба – дури и кога не се работи за човечки суштества, туку за алгоритми. Покрај тоа, женските гласовни асистенти често се програмирани да одговараат со хумор или неутралност на навредливи или сексуализирани коментари. Тоа го нормализира непочитувањето и создава дигитална средина каде женските улоги (дури и во форма на вештачка интелигенција) се третираат со помала сериозност.
UNESCO во својот извештај „I’d Blush If I Could“ истакнува дека ваквиот начин на програмирање ги засилува родовите стереотипи и ги учи младите корисници – особено децата – дека жените се тука за да служат, без разлика на околностите. Овој феномен не е безопасен, бидејќи технологијата не само што ја рефлектира реалноста туку и ја обликува.
Во кратко, дигиталните асистенти стануваат медиум преку кој се одржуваат и повторуваат старите родови улоги, маскирани зад фасада на технолошки напредок и удобност.
4. ПОСЛЕДИЦИ И КРИТИКИ
Многу истражувачи, активисти и организации (како UNESCO) изразуваат загриженост за родовата пристрасност во Вештачката интелигенција. Еден познат извештај на UNESCO од 2019 година, насловен „I’d Blush If I Could“, го критикува Siri што одговара со изразот
„би се засрамила ако можев“ на сексуално навредливи коментари. Ваквите одговори создаваат средина во која дигиталните „жени“ не се заштитени од вознемирување, што може да го пренесе истиот однос и во реалниот свет.
Критичарите на овој тренд укажуваат дека дигиталните асистенти ја одразуваат родовата нерамнотежа што постои во технолошките компании – каде поголемиот дел од дизајнерите и развивачите се мажи. Тоа доведува до создавање на производи кои се прилагодени според машкиот поглед (т.н. „male gaze“) и несвесно го реафирмираат патријархалниот поредок во нов, дигитален облик.
Истражувања покажуваат дека персонификацијата на Вештачка интелигенција со женски карактеристики – не само глас, туку и имиња, однесување и „личност“ – ги засилува родовите стереотипи. На пример, кога асистентот реагира со шега или послушно молчење на навреда или сексистички коментар, тоа учи дека таквиот однос е прифатлив. Наместо
да предизвикува критичко размислување, технологијата станува „огледало“ што ги рефлектира и одржува постојните нееднаквости.
5. АЛТЕРНАТИВИ И ПОЗИТИВНИ ПРИМЕРИ
Со зголемената свест за родовата пристрасност во технологијата, сѐ повеќе истражувачи, дизајнери и активисти бараат инклузивни решенија и нови пристапи кон создавање на дигитални асистенти кои не ги репродуцираат родовите стереотипи. Еден од првите чекори е изборот на неутрални гласови и личности за Вештачка интелигенција, како и овозможување на повеќе опции за персонализација – не само по пол, туку и по тон, акцент, и комуникациски стил.
Пример за ваков иновативен пристап е проектот „Q“ – првиот родово неутрален глас, создаден со цел да ги предизвика стандардите на родово означување во технологијата. Овој глас е дизајниран така што не може лесно да се препознае како ни машки ни женски, што претставува алтернатива на традиционалната бинарна категоризација.
Дополнително, сѐ повеќе се истакнува потребата од вклучување на родова перспектива во целиот процес на дизајнирање на Вештачка интелиганција – од концепт до финален производ. Тоа подразбира вклучување на мултидисциплинарни тимови, социолози, родови студии, етичари и културолози покрај инженерите и програмерите. Само со холистички пристап може да се постигне вистинска промена.
6. ПРЕПОРАКИ ЗА ИДНИНА
За да се постигне поинклузивна и праведна технологија, потребно е:
1. Поголема застапеност на жени во тимовите што развиваат Вештачка интелигенција.
2. Обука на асистентите да препознаат и реагираат соодветно на непримерни коментари.
3. Понуда на повеќе избори за родови идентитети на асистентите. 4. Дизајн на Вештачка интелигенција кој не го засилува статус-квото туку предизвикува размислување и еднаквост.
ЗАКЛУЧОК
Во оваа семинарска работа ја разгледавме еден од најинтригантните аспекти на современата технологија – родовата симболика и улогите вградени во дигиталните гласовни асистенти. Преку анализата на историјата, социокултурните контексти и критичките осврти, станува јасно дека изборот на женски гласови не е случаен или неутрален. Напротив, тој често ја рефлектира и зацврстува традиционалната перцепција за жените како подредени, послушни и услужни фигури.
Овие технолошки производи, колку и да се иновативни, имаат моќ да обликуваат општествени норми. Кога милиони луѓе секојдневно комуницираат со „женски“ асистенти кои никогаш не противречат, не поставуваат прашања и секогаш се достапни, се создава нов вид на културна нормализација на нееднакви родови односи. Тоа особено влијае врз младите генерации кои растат опкружени со овие технологии, не секогаш свесни за импликациите што тие ги носат.
Сепак, постојат надеж и можности за промена. Развојот на родово неутрални гласови, поголема персонализација, и инклузивен дизајн на Вештачка интелигенција се чекори во вистинска насока. За таа промена да биде реална и одржлива, потребна е меѓусекторска соработка – меѓу програмери, дизајнери, истражувачи од општествените науки и граѓанското општество. На тој начин, технологијата може да стане не само паметна, туку и праведна.
Иднината на Вештачката интелигенција не треба да биде повторување на минатото во нова, дигитална форма. Наместо тоа, треба да се стремиме кон технологија која ја препознава и почитува разновидноста, која гради општество во кое сите – без разлика на род – се претставени еднакво и достоинствено.
ЛИТЕРАТУРА:
UNESCO (2019). “I’d Blush If I Could: Closing Gender Divides in Digital Skills Through Education.”
West, M., Kraut, R., & Ei Chew, H. (2019). “I’m Just a Machine: Gender and Identity in AI Assistants.”
Crawford, K. (2016). “Artificial Intelligence’s White Guy Problem.” The New York Times. Journal of Gender Studies, разни изданија.
Официјални страници на Siri, Alexa и Google Assistant.