Марија Захариева
Вовед
Во последните неколку децении, дигиталната трансформација значајно го промени начинот на функционирање на современото општество, носејќи со себе голем број предизвици и можности. Еден од најзначајните предизвици што произлегуваат од растечката зависност од дигиталните технологии е прашањето на сајбер безбедноста, која денес претставува клучна компонента на националната безбедност, економијата и секојдневниот живот. Паралелно со тоа, се поставува и прашањето на родовата еднаквост, особено во рамките на информациско-комуникациските технологии и сајбер безбедноста, каде што жените сè уште се соочуваат со структурни бариери, дискриминација и ограничен пристап до водечки улоги.
Жените имаат значајна улога во заштитата на дигиталните системи, не само како професионалки во областа, туку и како носителки на промени, истражувачки гласови и активистки во борбата против дигиталното насилство. Меѓутоа, според податоците на Обединетите нации, помалку од 25% од работната сила во областа на сајбер безбедноста се жени, што укажува на недоволна застапеност и потреба од системски промени.
Во рамките на оваа семинарска работа ќе се анализираат клучните аспекти на родовата еднаквост во сајбер безбедноста, со особен фокус на улогата на жените во заштитата на дигиталните системи. Ќе се разгледаат и глобалните и националните тенденции, пречките со кои се соочуваат жените во оваа област, како и можностите за промовирање на еднаквост преку образовни и институционални политики. Особено внимание ќе биде посветено на состојбата во Република Северна Македонија, преку анализа на достапни научни трудови, јавни документи и иницијативи од домашни институции.
Потребата за родово чувствителна сајбер стратегија станува сè поочигледна, имајќи предвид дека заштитата на дигиталниот простор подразбира и инклузивност, разновидност и еднаков пристап до ресурси и одлуки. Затоа, оваа тема претставува не само академски, туку и општествено релевантен предизвик.
1. Родова еднаквост и дигитална писменост
Родовата еднаквост е суштински елемент на секое инклузивно и одржливо општество. Таа претставува правично третирање на жените и мажите во сите општествени сфери, вклучително и пристапот до дигитални алатки, информации и ресурси. Во дигиталната ера, дигиталната писменост е клучна компонента за социјална вклученост, економска мобилност и активно учество во јавниот и политичкиот живот. Сепак, постојат забележителни родови нееднаквости во оваа област, кои ја ограничуваат целосната инклузија на жените во сајбер просторот.
Во извештајот на Мрежата за заштита од насилство врз жените и семејното насилство, се посочува дека една од главните пречки за жените во користењето на дигиталните технологии е недостатокот на самодоверба и поддршка во ИКТ образованието. Ова особено се однесува на младите жени во руралните и помалку развиени средини, кои поради културни или економски бариери немаат пристап до квалитетна дигитална едукација.
И покрај формалната еднаквост во образовниот систем, статистиките покажуваат дека девојчињата поретко избираат ИКТ, сајбер безбедност или сродни технички дисциплини како кариера. На пример, според податоците од Министерството за образование и наука, помалку од 15% од запишаните студенти на техничките факултети во Македонија се жени, додека во ИКТ секторот, учеството на жените е околу 18%.Оваа состојба се должи на повеќе фактори, меѓу кои се: стереотипите за „машки“ професии, недостигот од видливи женски примери во ИКТ-секторот и родовите предрасуди во работната средина.
Понатаму, истражувањата покажуваат дека родовата дигитална нееднаквост не се однесува само на користењето на технологијата, туку и на нејзината продукција и безбедност. Жените, особено младите и маргинализираните групи, се честа мета на онлајн вознемирување, злоупотреба на лични податоци, дигитален шпионаж и говор на омраза. Таквото дигитално насилство го отежнува нивното слободно и безбедно учество во дигиталната сфера и има сериозни последици врз нивната психолошка добросостојба и професионален развој.
Во таа насока, иницијативите за подобрување на дигиталната писменост кај жените добиваат сè поголемо внимание. Организации како Women4Cyber North Macedonia активно работат на поттикнување на интересот кај девојчињата за ИКТ и сајбер безбедност преку работилници, менторски програми и јавни кампањи. Исто така, неколку високообразовни институции во земјава започнаа проекти за зголемување на родовата застапеност на своите технички факултети, но резултатите сè уште се ограничени.
Важно е да се нагласи дека дигиталната писменост не подразбира само техничко знаење, туку и способност за критичко размислување, дигитална етика, препознавање на ризици и активна самозаштита. Преку сеопфатен пристап кој вклучува образовна реформа, поддршка на жени лидери во технологија и справување со дигиталното насилство, можеме да се доближиме до вистинска родова еднаквост во дигиталниот свет.
2. Сајбер безбедност: основни поими и современи предизвици
2.1.Основни поими
Во областа на сајбер безбедноста, CIA тријадата претставува основен модел кој ги дефинира трите клучни принципи на заштита на информации: Доверливост (Confidentiality), Интегритет (Integrity) и Достапност (Availability). Овој модел служи како темел за развој на политики и практики за информациска безбедност.
Доверливоста се однесува на заштита на информациите од неовластен пристап и откривање. Целта е да се осигура дека само овластени лица имаат пристап до чувствителни податоци. Мерки за обезбедување доверливост вклучуваат:
- Контрола на пристап: Ограничување на пристапот до информации само на овластени корисници.
- Шифрирање: Претворање на податоците во нечитлив формат за неовластени лица.
- Автентикација: Потврда на идентитетот на корисниците пред да им се овозможи пристап до системите.
Пример за нарушување на доверливоста е кога неовластено лице добива пристап до лични податоци на корисници, што може да резултира со кражба на идентитет или финансиска измама.
Интегритетот се однесува на одржување на точноста и целосноста на информациите. Тоа значи дека податоците не смеат да бидат изменети или избришани од неовластени лица и дека сите промени се направени на овластен начин. Мерки за обезбедување интегритет вклучуваат:
- Контроли на верзија: Следење на промените во податоците и зачувување на претходните верзии.
- Хеширање: Користење на математички функции за проверка на интегритетот на податоците.
- Дигитални потписи: Потврда на автентичноста и интегритетот на електронските документи.
Пример за нарушување на интегритетот е кога хакер изменува финансиски податоци во база на податоци, што може да доведе до погрешни деловни одлуки.
Достапноста се однесува на обезбедување на информации и системи на корисниците кога и каде што им се потребни. Тоа значи дека системите треба да бидат оперативни и достапни во секое време. Мерки за обезбедување достапност вклучуваат:
- Резервни копии: Редовно создавање на резервни копии на податоците за брзо обновување во случај на загуба.
- Редундантни системи: Користење на повеќе сервери или мрежи за обезбедување на континуирана услуга.
- Заштита од DoS напади: Имплементација на механизми за спречување на напади кои имаат за цел да направат системите недостапни.
Пример за нарушување на достапноста е кога веб-страница станува недостапна поради напад од типот „одбивање на услуга“ (DoS), што може да резултира со загуба на приходи и доверба кај клиентите.
2.2 Современи предизвици во глобален контекст
Во 2025 година, сајбер безбедноста се соочува со комплексен и динамичен пејзаж на закани, поттикнат од брзиот технолошки напредок, геополитичките тензии и зголемената софистицираност на сајбер нападите. Главните предизвици вклучуваат:
1.Злоупотреба на вештачка интелигенција (ВИ) во сајбер напади
Се забележува зголемена употреба на генеративна ВИ, особено големи јазични модели (LLMs), во извршување на сајбер напади како што се „prompt injections“ и ексфилтрација на податоци. Овие модели, поради нивната „црна кутија“ природа, се тешко заштитливи и можат да бидат искористени за создавање на софистицирани фишинг напади и други злонамерни активности.
2. Геополитички мотивирани сајбер напади
Глобалните тензии доведуваат до зголемени сајбер напади од страна на државно поддржани актери. На пример, Франција ја обвини руската хакерска група APT28 за серија напади насочени кон владините институции и организациите поврзани со Олимписките игри во Париз 2024.
3. Раст на рансомвер нападите
Рансомвер нападите продолжуваат да претставуваат сериозна закана, со зголемени барања за откуп и таргетирање на критични инфраструктури. Во 2024 година, просечниот износ на откуп достигна 5.2 милиони долари, со значителни напади насочени кон здравствени установи и индустриски претпријатија.
4. Недостаток на квалификуван кадар во сајбер безбедноста
Постојаната еволуција на сајбер заканите бара постојано ажурирање на знаењата и вештините на професионалците во оваа област. Сепак, многу организации се соочуваат со недостаток на квалификуван кадар, што ја отежнува нивната способност да се справат со сложените закани.
5. Закани поврзани со Интернетот на нештата (IoT)
Широката употреба на IoT уреди создава нови вектори за напади, бидејќи многу од овие уреди имаат слаби безбедносни мерки. Нападите насочени кон IoT уредите можат да доведат до сериозни последици, вклучувајќи физичка штета и нарушување на критични услуги.
2.3.Состојба во Северна Македонија
Северна Македонија се соочува со сериозни предизвици во областа на сајбер безбедноста, пред сè поради отсуството на сеопфатна национална стратегија. Според изјавата на министерот за дигитална трансформација, Стефан Андоновски, земјата повеќе од три години функционира без национална стратегија за сајбер безбедност, што создава значителен јаз во подготвеноста за справување со новите закани. Отсуството на сеопфатен закон за сајбер безбедност ги остава институциите и граѓаните ранливи на сајбер напади.
Недостатокот на свест кај јавноста за сајбер заканите е уште еден критичен проблем. Севдали Селмани, раководител на Националниот центар за одговор на компјутерски инциденти (MKD-CIRT), изјави дека сајбер измамите се во пораст, но граѓаните не преземаат доволно мерки за заштита, што ја зголемува ранливоста на целото општество.
Северна Македонија е ранлива на сајбер напади, особено поради недостатокот на соодветна заштита на критичната дигитална инфраструктура. Извештајот на DCAF укажува на сериозни пробивања во државната дигитална инфраструктура, што укажува на потребата од подобрување на сајбер безбедносната рамка.
Во обид да се подобри состојбата, Северна Македонија учествува во регионални иницијативи за зајакнување на сајбер безбедноста. Европската Унија ја поддржува иницијативата „Cybersecurity Rapid Response 2.0“, која има за цел да ги подобри техничките и оперативните капацитети на земјите од Западен Балкан за справување со големи сајбер инциденти.
3.Учество на жените во сајбер безбедноста
3.1. Статистички податоци и родови разлики
Во јавниот сектор на Северна Македонија, жените сочинуваат околу 45.8% од вработените во областа на сајбер безбедноста. Сепак, нивната застапеност е нерамномерна во различни позиции. На пример, 46.3% од жените се вработени како администратори на податоци, додека само 2.9% се мрежни специјалисти. Во раководни позиции, како што се главни информатички службеници и менаџери за информациска безбедност, жените се претставени со помалку од 2%.
3.2 Предизвици и бариери
Жените во сајбер безбедноста се соочуваат со повеќе предизвици, вклучувајќи:
- Недостаток на видливи женски примери во технолошките и безбедносните сектори.
- Стереотипи кои ги поврзуваат техничките професии со мажите.
- Ограничен пристап до обуки и менторство, што ја отежнува нивната професионална едукација и напредок.
- Онлајн вознемирување и говор на омраза, кои можат да ги обесхрабрат жените од активно учество во дигиталниот простор.
3.3 Иницијативи за промовирање на женското учество
Неколку иницијативи се насочени кон подобрување на родовата еднаквост во сајбер безбедноста:
- Women4Cyber North Macedonia е национална организација која има за цел да го намали родовиот јаз во сајбер безбедноста преку обуки, менторство и промоција на жените во оваа област.
- Програмата за жени во меѓународната безбедност и сајбер простор поддржана од GFCE, која обезбедува обуки и мрежи за жени вклучени во сајбер дипломатијата и безбедноста.
3.4 Препораки за подобрување
За да се подобри учеството на жените во сајбер безбедноста, се препорачува:
- Интегрирање на родовата перспектива во националните стратегии за сајбер безбедност.
- Промовирање на женски модели во технолошките и безбедносните сектори.
- Обезбедување на пристап до обуки и менторски програми за девојчиња и жени заинтересирани за сајбер безбедност.
- Справување со онлајн вознемирување преку соодветни политики и механизми за заштита.
4. Родовата еднаквост и сајбер безбедноста во Северна Македонија
Во Северна Македонија, родовата еднаквост и сајбер безбедноста се две области кои сè повеќе се преплетуваат. Со зголемената дигитализација на општеството, жените се соочуваат со специфични предизвици во сајбер просторот, вклучувајќи онлајн вознемирување, говор на омраза и дискриминација. Овие феномени не само што влијаат на безбедноста на жените во дигиталниот свет, туку и ја ограничуваат нивната активна вклученост во сајбер безбедносниот сектор.
Истражувањата покажуваат дека жените, девојчињата и ЛГБТИ+ заедницата во Северна Македонија се чести мети на онлајн злоупотреби кои ги нарушуваат нивните права. Овие злоупотреби вклучуваат говор на омраза, закани и други форми на дигитално насилство, што доведува до нивно повлекување од онлајн просторот и ограничување на нивната слобода на изразување. Таквите практики не само што ги нарушуваат индивидуалните права, туку и го ослабуваат целокупниот дигитален екосистем.
Северна Македонија има усвоено неколку национални стратегии за родова еднаквост, како што е Националниот акционен план 1325, кој има за цел да ја интегрира родовата перспектива во безбедносните политики. Сепак, овие стратегии често не се доволно конкретизирани во областа на сајбер безбедноста. Недостатокот на родова перспектива во сајбер политиките доведува до тоа жените да бидат недоволно застапени во процесите на донесување одлуки и во развојот на безбедносни мерки.
За да се обезбеди ефективна сајбер безбедност, неопходно е да се усвои инклузивен пристап кој ќе ги земе предвид специфичните потреби и предизвици со кои се соочуваат жените и другите маргинализирани групи. Ова вклучува:Интеграција на родова перспектива во сите аспекти на сајбер политиките и стратегиите, обезбедување на обуки и ресурси за жените во областа на сајбер безбедноста, создавање на безбеден онлајн простор преку ефективни механизми за пријавување и справување со онлајн злоупотреби и промовирање на жените лидери во сајбер безбедносниот сектор.
Примената на овие мерки ќе придонесе за поинклузивен и безбеден дигитален простор за сите граѓани на Северна Македонија.
5.Пречки и можности за поголема инклузија на жените во сајбер безбедноста
Жените во Северна Македонија се соочуваат со повеќе пречки во областа на сајбер безбедноста:
- Недостаток на видливи женски модели: Недоволната застапеност на жени во лидерски позиции во сајбер безбедноста создава недостаток на инспиративни примери за младите жени.
- Стереотипи и културни бариери: Постојат општествени стереотипи кои ги поврзуваат технолошките професии со мажите, што ги обесхрабрува жените да се вклучат во оваа област.
- Онлајн вознемирување и говор на омраза: Жените често се мета на онлајн злоупотреби, што доведува до нивно повлекување од дигиталниот простор и ограничување на нивната слобода на изразување.
- Недостаток на обуки и менторски програми: Постојат ограничени можности за жени да се едуцираат и напредуваат во сајбер безбедноста преку специјализирани обуки и менторски програми.
И покрај пречките, постојат значајни можности за подобрување на инклузијата на жените во сајбер безбедноста:
- Иницијативи како Women4Cyber North Macedonia: Оваа организација работи на промоција на жените во сајбер безбедноста преку обуки, менторство и создавање на мрежи за поддршка.
- Меѓународни програми за обука: Програми како Her CyberTracks обезбедуваат специјализирани обуки и менторство за жени во сајбер безбедноста.
- Поддршка од меѓународни организации: Организации како UN Women и UNDP работат на интеграција на родовата перспектива во безбедносните политики и стратегии.
- Зголемена свест и образование: Постојат напори за зголемување на свеста за важноста на родовата еднаквост во сајбер безбедноста и обезбедување на образовни ресурси за жените.
Заклучок
Во современиот дигитален свет, каде што технологијата е неразделен дел од секојдневниот живот, прашањата за родова еднаквост и сајбер безбедност стануваат сè поактуелни. Северна Македонија, како дел од оваа глобална трансформација, се соочува со предизвици и можности во обезбедувањето на инклузивен и безбеден дигитален простор за сите граѓани, особено за жените.
Истражувањата покажуваат дека жените во земјата се соочуваат со различни форми на онлајн вознемирување и говор на омраза, што влијае на нивната активна вклученост во дигиталниот простор и го ограничува нивниот придонес во сајбер безбедноста . Овие предизвици се дополнително засилени од недостатокот на родова перспектива во националните стратегии и политики за сајбер безбедност .Сепак, постојат и позитивни примери и иницијативи кои имаат за цел да ја подобрат состојбата. Организации како Women4Cyber North Macedonia работат на промовирање на жените во сајбер безбедноста преку обуки, менторство и создавање на мрежи за поддршка. Дополнително, меѓународни програми и поддршка од организации како UN Women и UNDP придонесуваат кон зголемување на свеста и интеграција на родовата перспектива во безбедносните политики .
За да се постигне вистинска родова еднаквост во сајбер безбедноста, потребен е пристап кој ќе ги адресира структурните нееднаквости, ќе ги зајакне институционалните капацитети и ќе промовира инклузивни политики. Само преку активна вклученост на жените во сите аспекти на сајбер безбедноста може да се обезбеди поотпорен и безбеден дигитален екосистем за сите граѓани на Северна Македонија.
Во заклучок, интеграцијата на родовата перспектива во сајбер безбедноста не е само прашање на правичност, туку и на ефективност. Придонесот на жените во оваа област е клучен за развој на иновативни решенија и за обезбедување на безбеден дигитален простор кој ги рефлектира потребите и интересите на целото општество.
Користена литература
- Мицева, М. (2022). Жените во сајбер просторот: Од жртви до експертки (Магистерски труд). Правен факултет, Универзитет „Гоце Делчев“ – Штип.
- Мирчевска, А. (2020). Жените во дигиталната ера: улогата и предизвиците во сајбер просторот (Магистерски труд). Факултет за безбедност – Скопје, Универзитет „Св. Климент Охридски“.
- Глас против насилство. (2021). За кого интернетот е безбедно место? Мрежа за заштита од насилство. Преземено од https://glasprotivnasilstvo.org.mk/wp-content/uploads/2021/12/Za-kogo-internetot-e-bezbedno-mesto-finalno.-docx.pdf
- Министерство за образование и наука. (2023). Годишен извештај за родова застапеност во високото образование. Преземено од http://mon.gov.mk
- Women4Cyber North Macedonia. (н.д.). За нас. Преземено од https://women4cyber.mk
- Fortinet. (н.д.). What is the CIA Triad and Why is it important? Преземено од https://www.fortinet.com/resources/cyberglossary/cia-triad
- Splunk. (2024). What’s The CIA Triad? Confidentiality, Integrity, & Availability. Преземено од https://www.splunk.com/en_us/blog/learn/cia-triad-confidentiality-integrity-availability.html
- DataSunrise. (2024). Confidentiality, Integrity, Availability: Key Examples. Преземено од https://www.datasunrise.com/knowledge-center/confidentiality-integrity-availability-examples/
- Business Insider. (2025). Cybersecurity execs face a new battlefront: ‘It takes a good-guy AI to fight a bad-guy AI’. Преземено од https://www.businessinsider.com/artificial-intelligence-cybersecurity-large-language-model-threats-solutions-2025-5
- AP News. (2025). France accuses a Russia-linked hacking group of targeting the Paris Olympics and French agencies. Преземено од https://apnews.com/article/07389699dff13b04aa09844e488ecb7d
- Wikipedia. (2025). Cybercrime. Преземено од https://en.wikipedia.org/wiki/Cybercrime
- Wikipedia. (2025). Computer security. Преземено од https://en.wikipedia.org/wiki/Computer_security
- World Economic Forum. (2025). Global Cybersecurity Outlook 2025. Преземено од https://reports.weforum.org/docs/WEF_Global_Cybersecurity_Outlook_2025.pdf
- Andonovski, S. (2025). Balkan Countries Must Respond Proactively to Evolving Cyber Threats. Balkan Insight. Преземено од https://balkaninsight.com/2025/02/20/balkan-countries-must-respond-proactively-to-evolving-cyber-threats-report/
- Selmani, S. (2025). North Macedonia Cybersecurity Official Decries ‘Alarming’ Public Ignorance. Balkan Insight. Преземено од https://balkaninsight.com/2025/04/24/north-macedonia-cybersecurity-official-decries-alarming-public-ignorance/
- DCAF. (2022). Intrusions on State Digital Infrastructure in North Macedonia. Преземено од https://cybilportal.org/publications/intrusions-on-state-digital-infrastructure-in-north-macedonia-digital-human-rights-impact-analysis/
- eGA. (2024). Cybersecurity Rapid Response for Albania, Montenegro and North Macedonia. Преземено од https://ega.ee/project/western-balkan-rapid-2-0/
- FIU Gordon Institute. (2023). Workforce Deficiencies Assessment North Macedonia. Преземено од https://gordoninstitute.fiu.edu/cybersecurity-policy/training/international-capacity-building/workforce-deficiencies-assessment-north-macedonia.pdf
- INACH. (2024). Online actions, offline harms: Case studies on gender and cybersecurity in North Macedonia and the Western Balkans. Преземено од https://www.inach.net/online-actions-offline-harms-case-studies-on-gender-and-cybersecurity-in-north-macedonia-and-the-western-balkans/
- GFCE. (2023). International Women’s Day 2023. Преземено од https://thegfce.org/news/international-womens-day-2023/