Деспина Козаровска
1. ВОВЕД
Во современиот свет, вештачката интелигенција зазема сè поголема улога во различни области на човековото живеење, вклучително и во сферата на образованието. Брзиот развој на дигиталните технологии овозможува воведување на напредни системи кои ветуваат револуционерни промени во начинот на кој се спроведува наставата, се евалуираат резултатите и се организираат наставните процеси. Со помош на алгоритми што можат да анализираат податоци, да се препознаат индивидуалните потреби на учениците и да се понудат персонализирани решенија, а ВИ може значително да го унапреди квалитетот и ефикасноста на образованието.
Но, како и секоја технологија, така и вештачката интелигенција не е неутрална. Нејзиното влијание во образованието не зависи само од технолошките способности, туку и од општествените и културните рамки во кои се применува. Еден од клучните аспекти што мора да се земе предвид при нејзината интеграција е прашањето за родова еднаквост. Иако ВИ има потенцијал да помогне во намалување на постојните нееднаквости, таа исто така може да ги засили родовите разлики, особено ако алгоритмите се базирани на пристрасни податоци или ако се применуваат во средини каде родовата дискриминација е веќе присутна.
Целта на оваа семинарска работа е да ги истражи и анализира можностите што ги нуди ВИ за подобрување на родовата еднаквост во образованието, како и предизвиците што произлегуваат од нејзината примена. Ќе бидат разгледани теми како што се пристрасноста во алгоритмите, нееднаквиот пристап до дигитални ресурси, застапеноста на жените во технолошките области и значењето на родовата сензитивност при дизајнирање и користење на ВИ системи. Идејата е да се даде балансиран и критички преглед на потенцијалите и ризиците, со цел да се промовира развој на инклузивни образовни политики што ќе овозможат еднаков пристап и можности за сите, без оглед на полот.
2. ВЕШТАЧКАТА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА ВО ОБРАЗОВАНИЕТО
Вештачката интелигенција претставува револуционерна, брзорастечка технологија која сè повеќе го менува начинот на кој функционира општеството, вклучително и образованието. Во последните години, сè повеќе образовни институции на глобално ниво интегрираат системи базирани на ВИ со цел да го подобрат процесот на учење, да ги олеснат административните задачи и да поттикнат поефикасна настава.
Една од најзначајните предности на вештачката интелигенција во образованието е нејзината способност за персонализација на наставата. Благодарение на алгоритмите што можат да ги анализираат резултатите и напредокот на секој ученик, наставата може да се прилагоди според индивидуалните потреби, стилови на учење и ниво на знаење. Со тоа се овозможува секој ученик да учи со сопствено темпо и на начин кој најмногу му одговара, што води кон поголема мотивација и подобри резултати. Покрај тоа, овозможува креирање на интелигентни тутори – виртуелни асистенти кои можат во секое време да одговорат на прашањата на учениците, да понудат објаснувања, примери и насоки при совладување на сложени теми. Ова особено им помага на учениците кои имаат потреба од дополнителна помош, а можеби не секогаш имаат пристап до професор.
Уште една важна примена на вештачката интелигенција е автоматското оценување на задачи и тестови. Преку оваа технологија, наставниците можат значително да заштедат време, кое може да го посветат на креативен пристап во наставата и поддршка на учениците. Исто така, може да помогне во откривање на варијации во успехот и однесувањето на учениците, со што може да се интервенира навремено доколку се забележи пад во ангажманот или резултатите.
Вештачката интелигенција има потенцијал значително да го унапреди образованието, правејќи го поефикасно, достапно и прилагодено кон потребите на секој ученик. Меѓутоа, нејзината успешна примена бара соработка меѓу технолози, наставници, ученици и носители на образовни политики, со цел да се обезбеди одржлив и етички пристап во користење на оваа моќна технологија.
3. РОДОВАТА ЕДНАКВОСТ ВО ОБРАЗОВАНИЕТО
Родовата еднаквост претставува еден од темелите на праведно и инклузивно општество. Таа се однесува на еднаков третман, можности и пристап до ресурси за сите лица, без оглед на нивниот пол. Образованието, како клучен механизам за личен и социјален развој, игра суштинска улога во постигнувањето на оваа еднаквост. Доколку образовниот систем е дизајниран на начин што ги почитува и промовира родовите права, тој може да биде моќен инструмент за надминување на дискриминацијата, стереотипите и нееднаквите можности кои постојат во многу општества.
Историски гледано, девојчињата и жените во многу делови од светот се соочувале со ограничен пристап до образование. Причините за тоа се комплексни и често вклучуваат културни, економски и институционални фактори. Дури и во општества каде што формално постои еднаков пристап, честопати постојат суптилни форми на дискриминација – од учебници со родови стереотипи до помали очекувања од девојчињата во техничките предмети и науката. Токму поради тоа, родовата еднаквост во образованието не треба да се сведе само на бројки, туку мора да се мери и преку квалитетот на образовното искуство, содржината, пристапот до ресурси и поддршката за развој на потенцијалот на секое дете.
Современите образовни системи имаат задача не само да го одразуваат, туку и да го предводат процесот на општествени промени. Тоа значи активно промовирање на инклузивни наставни практики, родово сензитивна наставна програма и обука на наставниот кадар за препознавање и елиминирање на пристрасностите. Наставниците имаат клучна улога во создавање на средина во која сите ученици, без разлика на полот, се чувствуваат охрабрени да се изразат, да прашуваат, да учествуваат и да се развиваат.
Родовата еднаквост во образованието е исто така поврзана со изборот на професионален правец. Многу девојчиња и понатаму се обесхрабрени да изберат кариери во областите на природните науки, инженерство, технологијата и математиката, каде мажите сè уште доминираат. За да се надмине оваа нерамнотежа, неопходни се образовни политики што ќе поттикнуваат женско учество, ќе создаваат женски модели на успех и ќе ја демонстрираат важноста на родова разновидност во сите професии.
Важно е да се нагласи дека родовата еднаквост во образованието не значи ист третман, туку фер третман што ги зема предвид различните потреби и услови на учениците. Вистинска еднаквост значи секое дете да има еднаков пристап до квалитетно образование, но и поддршка соодветна на неговите специфични околности, способности и предизвици.
Образованието како моќен двигател за промена е еден од најважните инструменти во борбата за родова еднаквост. Секое општество што сака да биде праведно, иновативно и економски развиено мора да инвестира во образовен систем кој ги препознава, прифаќа и ги унапредува родовите разлики на позитивен и инклузивен начин. Само преку родово сензитивно образование може да се изградат генерации кои ќе ја почитуваат еднаквоста како основна човечка вредност.
4. ВЕШТАЧКАТА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА И НАМАЛУВАЊЕ НА РОДОВАТА НЕЕДНАКВОСТ
Во современиот дигитален свет, вештачката интелигенција игра сè поважна улога во трансформација на различни полиња, меѓу кои и борбата за родова еднаквост. Иако ВИ често е предмет на критики поради потенцијалот да ги репродуцира постојните предрасуди и дискриминации, истата технологија може да се искористи и како алатка за унапредување на правата на жените и намалување на родовата нееднаквост на глобално ниво.
Родовата нееднаквост претставува еден од најдолготрајните социјални проблеми, кој се манифестира во различни облици – од нееднаков пристап до образование и вработување, до дискриминација при одлучување и застапеност во лидерски позиции. Вештачката интелигенција, доколку се користи на етички и одговорен начин, има потенцијал да ги ублажи овие разлики преку подобра анализа на податоци, елиминирање на пристрасностите во процесите на одлучување и креирање инклузивни системи.
Една од клучните предности на ВИ е способноста за обработка на големи количини податоци, што овозможува откривање на скриени обрасци на дискриминација во различни сфери – како што се разликите во платите, родово базираните бариери во вработување или нееднаквост во пристап до здравствени услуги. Преку анализата на таквите податоци, институциите и организациите можат да креираат политики кои се засновани на факти и кои директно таргетираат структурните причини за нееднаквост. Понатаму, системите за регрутација и селекција базирани на ВИ можат да придонесат за намалување на пристрасноста при вработување. Кога алгоритмите се правилно обучени и дизајнирани да ги игнорираат факторите како пол, возраст или етничка припадност, тие можат да помогнат во обезбедување на еднакви можности за сите кандидати. Сепак, тоа бара внимателен пристап и редовна ревизија на моделите, со цел да не се репродуцираат постојните стереотипи кои често се вградени во податоците од минатото.
ВИ исто така може да игра важна улога во образованието, каде што преку персонализирани платформи за учење, девојчињата и жените добиваат поддршка и можности за развој на вештини во областа на науката, технологијата, инженерството и математиката. Со тоа се поттикнува нивната застапеност во сектори каде што традиционално се помалку присутни.
И покрај овие потенцијали, неопходно е да се истакне дека вештачката интелигенција не е автоматски „неутрална“ технологија. Алгоритмите се создаваат од луѓе и често се засноваат на податоци кои рефлектираат постоечки социјални нееднаквости. Затоа, од суштинско значење е развојот на ВИ системи да вклучува разновидни тимови и да се води од принципите на етичност, транспарентност и одговорност. Само на тој начин ВИ може да биде алатка која не само што ќе ги препознае туку и ќе ги надмине постојните родови нееднаквости.
Како заклучок, вештачката интелигенција претставува меч со две острици – може да ја зајакне родовата еднаквост, но може и да ја продлабочи нееднаквоста ако се користи некритички. Затоа, нејзината употреба мора да биде внимателно дизајнирана, следена и насочена кон создавање инклузивно општество каде што секој има еднакви можности, без разлика на полот.
5. ПРЕДИЗВИЦИ И РИЗИЦИ
Вештачката интелигенција станува сè поинтегриран дел од образовните системи ширум светот. Таа ветува трансформација на начинот на кој учиме, подучуваме и управуваме со образованието, преку автоматизирани системи за оценување, персонализирани платформи за учење и интелигентна анализа на податоци. Но, покрај овие значајни придобивки, сè појасно се истакнуваат и одредени предизвици и ризици кои мора внимателно да се анализираат и управуваат.
Еден од најважните ризици е поврзан со приватноста на податоците. Образовните ВИ системи се потпираат на собирање и обработка на големи количини чувствителни информации за учениците, наставниците и институциите. Овие податоци вклучуваат академски резултати, навики на учење, па дури и емоционални реакции. Недоволната заштита на овие информации може да доведе до злоупотреба и манипулации, што директно ги загрозува основните права на поединците.
Друг сериозен предизвик е нееднаквиот пристап до технологија. Иако ВИ може да понуди напредни решенија за учење, тие не се подеднакво достапни за сите ученици и наставници. Учениците од рурални или социјално загрозени средини често немаат пристап до интернет, квалитетна опрема или се дигитално неписмени. Ова создава уште поголем јаз помеѓу привилегираните и маргинализираните групи, со што ВИ, наместо да ја намали, може да ја продлабочи образовната нееднаквост.
Дополнително, постои опасност од автоматизација на наставниот процес, каде човечкиот елемент – критичен за емпатија, мотивација и поддршка – може да биде потиснат. Иако ВИ може да понуди ефективна анализа и поддршка, таа не може целосно да ја замени улогата на наставникот како воспитувач, инспиратор и лидер во училницата. Зголемената зависност од алгоритми може да го намали креативниот пристап во наставата и да создаде механичко и деперсонализирано учење.
Исто така, важно е да се разгледа и пристрасноста во алгоритмите. Овие системи се обучуваат врз основа на податоци кои често содржат одрази на постоечките социјални и културни предрасуди. Ако овие податоци не се прочистени или ако системите не се ревидираат редовно, тие можат да носат одлуки кои несвесно дискриминираат одредени ученици според пол, етничка припадност или социјален статус. Сите овие предизвици укажуваат на потребата од етичко, инклузивно и одговорно користење на ВИ во образованието. Тоа подразбира транспарентност во начинот на функционирање на алгоритмите, активно вклучување на наставниците, учениците и родителите во процесот на имплементација и развој, како и донесување на јасни политики за заштита на податоци и спречување на дискриминација.
И покрај позитивните аспекти, користењето на вештачката интелигенција во образованието носи и одредени предизвици. Постојат етички дилеми поврзани со приватноста на податоците, потенцијална нееднаквост во пристапот до технологија и можноста наставниот процес да стане премногу автоматизиран, при што може да се изгуби човечкиот елемент што е клучен во образованието. Затоа, неопходно е внимателно и одговорно интегрирање на ВИ во образовниот систем, со јасни политики и насоки за нејзино користење.
6. НАЧИНИ КАКО ВЕШТАЧКАТА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА МОЖЕ ДА ГО ПОДОБРИ ОБРАЗОВАНИЕТО
Вештачката интелигенција сè повеќе се интегрира во образованието, носејќи значајни промени во начинот на кој се учи и предава. Како што технологијата напредува, ВИ нуди нови можности за подобрување на образовниот процес, а еве на кои начини може да се постигне тоа:
1. Автоматизација на рутински задачи
-Вештачката интелигенција може да ги преземе административните и техничките обврски на наставниците, како што се оценување тестови, проверка на домашни задачи и генерирање извештаи. Со тоа, наставниците добиваат повеќе време за индивидуална работа со учениците и за креативен пристап во наставата.
2. Персонализирано учење
-Преку адаптивни алгоритми, ВИ им овозможува на учениците да учат со сопствено темпо и според нивните индивидуални потреби. Тоа води до зголемена мотивација и подобро совладување на материјалот.
3. Универзално и флексибилно учење
-Помага во надминување на јазични бариери и овозможува пристап до образовни содржини на различни јазици. Ова особено е важно за ученици од различни културни и географски средини.
4. Ажурирање на наставните програми
-Системите со вештачка интелигенција можат постојано да се адаптираат според најновите информации и трендови, што им овозможува на учениците да учат според актуелни и релевантни податоци, а не од застарен материјал.
5. 24/7 поддршка за учениците
-Виртуелните асистенти и чет-ботови овозможуваат учениците да добиваат одговори на прашања во секое време, дури и надвор од наставниот процес, што го поттикнува самостојното учење.
6. Поголема инклузивност
– Вештачката интелигенција може да се прилагоди на ученици со попречености или специфични потреби, со што се создава порамноправен пристап до образованието за сите.
7. Подобро следење и анализа на напредокот
-Се обезбедува детална анализа на напредокот на учениците и помага наставниците навремено да идентификуваат потешкотии и да понудат соодветна поддршка.
И покрај бројните предности, употребата на ВИ носи и ризици, како загрозување на приватноста на податоците, нееднаквост во пристап до технологија и губење на човечкиот контакт во наставата. Затоа, неопходни се јасни етички и правни насоки за нејзина одговорна примена.
7. ДОБРИ ПРАКТИКИ И ПРИМЕНИ
За да се искористи целосниот потенцијал на вештачката интелигенција за унапредување на родовата еднаквост во образованието, неопходно е да се следат добри практики кои веќе се применуваат во некои образовни системи и да се формулираат јасни препораки за нејзино одговорно користење.
1. Родовo сензитивен дизајн на алгоритми
Некои технолошки компании и образовни институции развиваат системи кои при дизајнирањето вклучуваат родови анализи и тестирање за пристрасност. На пример, пред да се користат алгоритми за автоматско оценување или селекција, тие се анализираат за потенцијална дискриминација по пол, етничка припадност или социјален статус.
2. Инклузивни технолошки тимови
Успешни практики покажуваат дека решенијата се поинклузивни кога се развиени од тимови составени од различни профили – вклучително и жени, маргинализирани групи, наставници и ученици. Таквата разновидност помага да се согледаат ризиците и да се создаде фер технологија.
3. Образовни програми што ги охрабруваат девојчињата
Земји како Финска и Канада имаат образовни иницијативи што активно ги мотивираат девојчињата да изберат кариери во технологија и природни науки, преку менторски програми, училишни натпревари и учество во проекти од рана возраст.
4. Обука на наставници за родова чувствителност и дигитална писменост
Некои образовни системи нудат професионален развој за наставници кој комбинира обука за користење на AI алатки со едукација за препознавање родова пристрасност и промовирање на еднаквост во училницата.
Препораки:
-Развивање на родово сензитивни ВИ политики во образованието
Властите и образовните институции треба да создадат јасни насоки и стандарди кои гарантираат дека употребата на вештачката интелигенција е фер, транспарентна и инклузивна, со посебен фокус на родовата еднаквост.
-Регуларна ревизија на алгоритми и податоци
Потребна е континуирана проверка на алгоритмите што се користат во образованието, за да се открие евентуална пристрасност и навремено да се преземат корективни мерки.
-Зголемување на пристапот до технологија за сите ученици
Владите и донаторите треба да инвестираат во технолошка инфраструктура за училиштата, особено во рурални и маргинализирани заедници, со цел да се намали дигиталниот јаз меѓу половите.
-Поттикнување на девојчиња и млади жени во технологијата
Преку стипендии, програми за менторство и видливи позитивни модели, девојчињата треба да бидат охрабрени да учествуваат во развојот и истражувањето на вештачката интелигенција.
8. ЗАКЛУЧОК
Современите образовни системи се наоѓаат на прагот на длабоки трансформации, водени од брзиот развој на вештачката интелигенција. Оваа технологија носи потенцијал за унапредување на квалитетот, пристапноста и ефикасноста на образованието, овозможувајќи персонализирано учење, автоматско оценување, адаптивни системи и анализа на податоците. Но, покрај технолошките придобивки, нејзината примена отвора и бројни етички и социјални прашања – од кои едно од најзначајните е прашањето за родова еднаквост.
Преку анализата извршена во оваа семинарска работа, се доаѓа до заклучок дека вештачката интелигенција има потенцијал да биде силен сојузник во намалувањето на родовата нееднаквост во образованието. Таа овозможува алатки со кои се идентификуваат дискриминаторски практики, се креираат фер политики и се овозможува еднаков пристап до ресурси и можности, особено за оние што традиционално биле маргинализирани. ВИ може да ја поддржи родовата еднаквост преку олеснување на влезот на девојчињата и жените во технолошките и научните области, преку персонализирано учење и промовирање на инклузивни образовни практики.
Сепак, реалноста покажува дека ВИ исто така може да придонесе за продлабочување на родовата нееднаквост, особено кога алгоритмите се тренирани врз податоци што одразуваат историски и структурни пристрасности. Алгоритмите не се независни од контекстот во кој се развиваат; тие го рефлектираат светогледот на своите креатори и на општествата кои ги генерираат податоците. Поради тоа, постои реална опасност системите да ги репродуцираат – дури и несвесно – постојните стереотипи и дискриминации, наместо да ги надминат.
Дополнителен предизвик претставува и нееднаквиот пристап до технологија. Учениците и наставниците од одредени региони, особено рурални или социоекономски маргинализирани, често немаат доволна технолошка поддршка, што го отежнува користењето. Во тие случаи, дигиталниот јаз дополнително ја засилува родовата нееднаквост, бидејќи девојчињата и жените честопати имаат уште помал пристап до ресурси и технолошка едукација.
Вештачката интелигенција не е по природа ниту позитивна ниту негативна – таа е рефлексија на вредностите и изборите на општеството што ја користи. Со свесен, внимателен и одговорен пристап, таа може да стане моќна алатка за постигнување родова еднаквост во образованието. Но, доколку се занемарат потенцијалните ризици и не се спроведат соодветни заштитни механизми, ВИ може да ги засили постојните нееднаквости. Во иднина, развојот и примената на ВИ во образованието мора да се движат паралелно со вредностите на социјална правда, еднаквост и инклузивност. Само така може да се обезбеди дека технологијата ќе служи како средство за позитивна промена, наместо како алатка за одржување на стари неправди.
9. КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА
Luckin, R., Holmes, W., Griffiths, M., & Forcier, L. B. (2016). Intelligence unleashed: An argument for AI in education. Pearson Education.
Holmes, W., Bialik, M., & Fadel, C. (2019). Artificial Intelligence in Education: Promises and Implications for Teaching and Learning. Center for Curriculum Redesign.
Zawacki-Richter, O., Marín, V. I., Bond, M., & Gouverneur, F. (2019). Systematic review of research on artificial intelligence applications in higher education – where are the educators? International Journal of Educational Technology in Higher Education.
Baker, R. S., & Inventado, P. S. (2014). Educational data mining and learning analytics. In Learning Analytics (pp. 61–75). Springer.
UNESCO. (2020). Global Education Monitoring Report 2020: Gender report – A new generation: 25 years of efforts for gender equality in education.