Ивона Ефремова

1. Вовед

Во денешниот брзорастечки свет, каде што науката, технологијата, инженерството и математиката (СТЕМ) играат клучна улога во обликувањето на иднината, потребата од инклузивност и еднаквост во образованието е поголема од кога било. СТЕМ дисциплините претставуваат основа за иновации, технолошки развој и решавање на комплексни општествени проблеми. Сепак, и покрај нивната значајност, овие области сè уште се соочуваат со сериозни предизвици кога станува збор за родовата застапеност. Жените, особено девојчињата во раните образовни фази, често се демотивирани или обесхрабрени да следат кариери во СТЕМ, најчесто поради длабоко вкоренети родови стереотипи. Родовите стереотипи се општествено изградени претпоставки и очекувања за тоа што е „соодветно“ однесување, интерес или професија за мажи и за жени. Овие стереотипи започнуваат да се развиваат уште од најрана возраст, преку семејството, медиумите, училиштето и пошироката културна средина. Во контекстот на СТЕМ, тие често се манифестираат преку претпоставката дека момчињата „природно“ се подобри во математика или технологија, додека девојчињата се „поумешни“ во уметност или јазици. Ваквите гледишта не само што ја ограничуваат самодовербата и мотивацијата кај девојчињата, туку и создаваат непотребни бариери што водат кон нееднаква застапеност на жените во СТЕМ кариери. И покрај глобалните напори да се промени оваа состојба, вклучително и кампањи за охрабрување на девојчињата да се занимаваат со СТЕМ, проблемот и понатаму постои – и често е занемарен. Нееднаквиот пристап до квалитетно образование, недостатокот на женски примери за идентификација (role models), како и несвесната пристрасност во наставата, се само дел од факторите кои го продлабочуваат јазот. Во некои случаи, дури и кога девојчињата се успешни ученици во СТЕМ-предметите, тие се помалку охрабрени да ги следат овие области на академско и професионално ниво. Овој семинарски труд има за цел да ги истражи родовите стереотипи во СТЕМ образованието преку анализа на нивното потекло, начинот на манифестирање, нивното влијание врз учениците и општеството, како и можните решенија. Посебно внимание ќе биде посветено на глобалниот и локалниот контекст, вклучително и на ситуацијата во Македонија. Преку оваа анализа, ќе се обидеме да одговориме на прашањата: Зошто девојчињата се помалку застапени во СТЕМ? Каква е улогата на образовниот систем во одржување или надминување на овие стереотипи? И што можеме да направиме за да создадеме поеднаков, праведен и инспиративен образовен простор за сите?

2. Историја и статистика: Жени и девојчиња во СТЕМ

Иако денес светот зборува сѐ погласно за родова еднаквост, историскиот развој на СТЕМ дисциплините открива долготрајна и длабоко вкоренета нееднаквост кога станува збор за учеството на жените. Од најраните форми на формално образование до современите технолошки институции, жените честопати биле исклучувани или маргинализирани во научните, технолошките и инженерските сфери. Оваа нееднаквост не се должи на недостиг од капацитет или интерес кај жените, туку на социо-културните ограничувања и стереотипи што го диктирале она што се сметало за „прифатливо“ женско занимање.

Во текот на историјата, постојат бројни примери на жени кои дале значаен придонес во науката, но нивниот труд или бил заборавен, или признанието било доделено на нивни машки колеги. Пример за тоа е Хеди Ламар, која покрај тоа што била позната актерка, исто така била ко-изумителка на технологија која подоцна ќе послужи како основа за современи безжични комуникации. Или пак, Розалинд Френклин, која преку своите рентгенски снимки го поставила темелот за откривањето на структурата на ДНК, но не била призната за нејзината улога во тоа откритие за време на нејзиниот живот.

Со индустрискиот развој и појавата на модерниот образовен систем, девојчињата постепено добивале поголем пристап до формално образование, но тоа ретко се однесувало на СТЕМ предметите. Во многу земји, и ден-денес, девојчињата се поттикнуваат да изберат хуманистички науки, јазици или медицински насоки, додека момчињата се охрабруваат да следат инженерство, информатика или математика. Оваа културна поделба, која се пренесува преку семејството, училиштето, медиумите и играчките, ја намалува видливоста на жените во СТЕМ и ги одвраќа девојчињата уште во најмала возраст од кариери што вклучуваат логичко размислување, експериментирање и технологија.

Според податоците на UNESCO, иако жените сочинуваат околу половина од студентската популација на глобално ниво, нивното учество во СТЕМ области е значително пониско. Само околу 30% од сите истражувачи во светот се жени, а нивниот процент е дури и помал во инженерството, компјутерските науки и физиката. Оваа статистика дополнително се влошува кога ќе се разгледаат лидерските позиции – многу мал број жени достигнуваат до врвни позиции во истражувачките институти, технолошките компании или академските кругови. Во многу држави, па и во Македонија, бројот на девојчиња кои избираат да студираат информатика или машинство е незначителен во споредба со машките колеги.

Дополнително, постојат индикатори дека дури и кога девојчињата се еднакво успешни – или дури поуспешни – во СТЕМ-предметите во училиште, тие поретко се одлучуваат да ги продолжат тие студии на повисоко ниво. Причините за оваа појава не се поврзани со капацитет, туку со чувство на неприпадност, недостаток на позитивни модели (role models) и перцепцијата дека тие области не се „за девојчиња“. Многу девојчиња изјавуваат дека чувствуваат притисок од околината, или дека не сакаат да се соочуваат со предрасуди, дискриминација или изолација во машки доминирани професии.

Иако во последните години има напредок, тој е бавен и недоволен. Програмите за охрабрување на девојчињата во СТЕМ, менторствата, и активностите за подигање на свеста се добредојдени, но тие мора да бидат придружени и со структурни промени во образовниот систем, политиките за вработување и културните норми. Иднината на иновациите, дигиталната економија и општествениот развој не може да се гради врз нееднаквост. Само преку целосно и рамноправно учество на жените и девојчињата во СТЕМ ќе можеме да создадеме поодржливо и праведно општество.

3. Како се манифестираат стереотипите во СТЕМ образованието?

Стереотипите во СТЕМ образованието не се секогаш очигледни или директно изразени, туку често се прикриени и делуваат суптилно, но сепак имаат длабоко влијание врз формирањето на ставовите, очекувањата и однесувањето на учениците, наставниците и пошироката заедница. Овие стереотипи се манифестираат уште од најраните години на образованието и се провлекуваат низ целиот образовен систем, влијаејќи врз изборите и самодовербата на девојчињата кога станува збор за СТЕМ предметите.

Еден од најчестите начини на кои се манифестираат стереотипите е преку јазикот и односот што наставниците го имаат кон учениците. Девојчињата често добиваат поинаков фидбек за својата работа – додека кај момчињата се охрабруваат иновацијата и ризикот, кај девојчињата се вреднува прецизноста и дисциплината. Наместо да се потенцира нивниот интелектуален капацитет, се фокусира вниманието на нивната послушност и трудољубивост. Овие суптилни разлики во комуникацијата и пофалбите можат да создадат чувство кај девојчињата дека не се „доволно добри“ или дека нивниот успех не е резултат на природна способност, туку на среќа или напорна работа.

Наставните материјали, исто така, играат значајна улога во одржувањето на стереотипите. Учебниците често содржат примери, илустрации и текстови во кои машките ликови доминираат како научници, инженери, технолози или математичари. Жените, кога воопшто се претставени, често имаат споредни или пасивни улоги. Недостатокот на женски модели за идентификација во наставните содржини го намалува интересот кај девојчињата и ја засилува перцепцијата дека СТЕМ не е „нивна територија“. Кога учениците не гледаат примери со кои можат да се поврзат, нивната мотивација и верување дека можат да успеат во таа област опаѓа.

Овој проблем е дополнително засилен со социјалните очекувања кои се вкоренети во семејството и заедницата. Родителите, дури и несвесно, често имаат различни очекувања за своите деца врз основа на нивниот пол. Девојчињата се насочуваат кон „женски“ занимања и се поттикнуваат да покажуваат интерес за професии што се сметаат за поемотивни и „грижливи“, додека момчињата се охрабруваат да истражуваат технички и логички ориентирани кариери. Дури и изборот на играчки од најрана возраст влијае врз ова: техничките и конструктивните играчки се почесто подарувани на момчињата, додека девојчињата добиваат кукли или естетски ориентирани предмети. Оваа ранодијагностицирана поделба создава навики и интереси кои подоцна се пренесуваат и во училиштето.

Во самото училишно опкружување, девојчињата понекогаш чувствуваат дека не припаѓаат на часовите по математика, физика или информатика, особено ако се најдат во помал број. Чувството на изолација, стравот од осуда или потценување, како и недостатокот на самодоверба, се чести појави кои произлегуваат од перцепцијата дека СТЕМ е машка област. Ова чувство на „неприпадност“ може да биде клучен фактор во одлуката на девојчињата да не продолжат да се занимаваат со СТЕМ, дури и кога се академски способни. Во одредени случаи, девојчињата дури и се воздржуваат да одговорат на прашања или да покажат интерес, за да не бидат наречени „премногу паметни“ или „претенциозни“.

Институционалната пристрасност во изборот на наставен кадар, организирањето на натпревари, доделувањето на проекти и лидерски улоги исто така игра улога. Момчињата почесто се избираат како претставници на одделенија на СТЕМ натпревари, иако и девојчињата имаат подеднакви способности. Тие добиваат повеќе охрабрување за учество во воннаставни активности поврзани со технологија и наука, додека девојчињата се насочуваат кон активности што се сметаат за „поуметнички“ или „поопштествени“.

Стереотипите не се само надворешно наметнати – тие се интернализираат. Девојчињата почнуваат самите да веруваат дека се помалку способни за СТЕМ, што директно влијае на нивните академски избори, кариера и иден идентитет. Тоа создава еден затворен круг во кој недостатокот на жени во СТЕМ води до уште помал број на нови генерации девојчиња што ќе сакаат да влезат во овие области.

Затоа, борбата против стереотипите во СТЕМ образованието не е само прашање на праведност, туку и на општествен развој. Искористувањето на целиот човечки потенцијал – независно од полот – е неопходно за создавање на иновативно, конкурентно и инклузивно општество. Препознавањето и деконструкцијата на овие стереотипи е првиот чекор кон создавање образовна средина каде секое дете има подеднаква можност да го открие својот потенцијал и да го следи својот интерес – без ограничувања од родови очекувања.

4. Последици од стереотипите

Родовите стереотипи во СТЕМ образованието не се само прашање на нееднаква застапеност, туку имаат длабоки и далекусежни последици кои го засегаат не само поединецот, туку и целото општество. Овие последици се гледаат на личен, професионален и системски план, создавајќи бариери што спречуваат целосно искористување на човечкиот потенцијал и го забавуваат технолошкиот и економскиот развој.

На личен план, последиците најчесто се манифестираат преку намалена самодоверба и чувство на неприпадност кај девојчињата и младите жени. Од најрана возраст, кога девојчињата постојано добиваат пораки дека СТЕМ дисциплините не се „за нив“, тие почнуваат да ја преиспитуваат својата способност и вредност во тие области. Ова води до развој на таканаречениот „синдром на измамник“ (imposter syndrome), каде што дури и најспособните и најуспешни жени се чувствуваат како да не заслужуваат да бидат таму каде што се. Како резултат на тоа, многу девојчиња, иако покажуваат висок успех во СТЕМ предметите, не се одлучуваат да продолжат кариера во овие области, поради страв од неуспех, социјален притисок или недостаток на поддршка.

На професионално ниво, родовите стереотипи доведуваат до драматично намалена застапеност на жени во клучните сектори на економијата, како што се инженерството, информациските технологии, математиката и природните науки. Оваа подзастапеност создава дополнителни предизвици за оние малку жени кои сепак влегуваат во СТЕМ кариери: тие се соочуваат со дискриминација, недостаток на можности за унапредување, недоволен број на менторки, како и општа култура на исклучување. Липсата на жени на раководни позиции во СТЕМ компании и академски институции значи дека женската перспектива е често занемарена во клучните одлуки за истражување, иновации и развој. Со други зборови, родовите стереотипи не само што ги ограничуваат личните можности на жените, туку ја лишуваат индустријата од разновидноста на идеи, искуства и пристапи која е клучна за вистинскиот напредок.

Од поширок, системски аспект, последиците се уште посериозни. Кога девојчињата и жените се исклучени од активното учество во СТЕМ, општеството губи значаен дел од креативниот и интелектуалниот потенцијал кој би можел да придонесе за решавање на најкомплексните проблеми – од климатските промени, преку медицински иновации, па сѐ до технолошки револуции. Светот се соочува со недостиг на квалификувани кадри во СТЕМ, а исклучувањето на половина од популацијата дополнително го влошува овој проблем. Намалениот број на жени во овие области значи и помалку перспективи при развивањето на производи и технологии што треба да им служат на сите луѓе, не само на една група. Истражувањата покажуваат дека тимови со поголема разновидност, особено родова разновидност, се посклони кон иновации, носат покреативни решенија и постигнуваат подобри деловни резултати.

Долгорочно гледано, стереотипите во СТЕМ образованието го одржуваат и зајакнуваат родовиот јаз во приходи, статус и моќ. Жените кои избираат кариери надвор од СТЕМ, често заработуваат помалку од нивните колеги во технички и научни области. Оваа економска нееднаквост влијае не само на индивидуалното благосостојба на жените, туку и на општата економска стабилност и развој. Понатаму, кога младите девојчиња гледаат дека жените ретко достигнуваат водечки позиции во СТЕМ, тие губат мотивација да се стремат кон такви улоги, што создава генерациски циклус на нееднаквост и подзастапеност.

Можеби најсуптилната, но истовремено најопасна последица е натамошното одржување на културните стереотипи. Кога девојчињата не учествуваат во СТЕМ, тоа се перцепира како потврда дека „тие природно не припаѓаат таму“, што го зацврстува стереотипот за идните генерации. Така, стереотипите не само што ги создаваат условите за дискриминација, туку и ја одржуваат социјалната структура која ја перпетуира оваа нееднаквост.

Препознавањето на овие последици е првиот чекор кон нивно надминување. Само преку свесно справување со родовите стереотипи во образованието, креирање инклузивна наставна средина, афирмирање на женскиот придонес во СТЕМ и активно охрабрување на девојчињата да ги следат своите интереси без ограничувања, ќе можеме да изградиме пофер и понапредно општество. Бидејќи СТЕМ не треба да биде машка или женска територија – туку простор на еднакви можности за сите.

5. Примери на добри практики и решенија

Иако родовите стереотипи во СТЕМ образованието сè уште се присутни, низ годините се развија бројни иницијативи, програми и стратегии кои покажуваат дека промената е возможна. Овие добри практики служат како примери како преку целни интервенции може да се намали јазот меѓу половите, да се охрабрат девојчињата и да се создадат поприфатливи образовни средини за сите. Решенијата не се едноставни ниту универзални, но успешните модели покажуваат дека со континуирана посветеност, можат да се постигнат значајни резултати.

Една од најефикасните практики е раното воведување на СТЕМ содржини во основното образование, со посебен акцент на родова неутралност. Учебници што прикажуваат жени и девојчиња како научници, инженери и математичари, наставни програми кои промовираат тимска работа наместо натпреварување, како и активности што ги охрабруваат сите ученици да истражуваат без предрасуди, се докажани методи за рушење на стереотипите уште од мали нозе. Раното градење на позитивна слика за учество во СТЕМ ги прави девојчињата посамоуверени и ги подготвува да гледаат на науката и технологијата како природен дел од нивните потенцијални идни кариери.

Менторството се покажа како клучен фактор во охрабрувањето на девојчињата да се ангажираат и останат во СТЕМ областите. Програмите каде што млади девојки имаат можност да бидат менторирани од успешни жени од СТЕМ професиите создаваат силни врски и чувство на припадност. Менторките служат како живи примери дека успехот е возможен, нудејќи конкретни совети, поддршка и инспирација. Освен тоа, овие програми помагаат да се нормализира присуството на жени во техничките и научните области, што постепено го менува начинот на кој целото општество ги перципира улогите во СТЕМ.

Низа глобални иницијативи како што се „Girls Who Code“, „Women in Engineering“ или „UNESCO STEM and Gender Advancement (SAGA)“ се истакнуваат како примери за добри практики кои комбинираат образовни програми, работилници, кампањи за подигнување на свеста и политички препораки. Овие иницијативи не само што ги едуцираат девојчињата во технички вештини, туку и работат на рушење на предрасудите, промовирање на женските успеси во СТЕМ и создавање на поддржувачки заедници. Со глобално проширување на ваквите програми, се шири и свеста за важноста на родовата еднаквост во науката и технологијата.

На институционално ниво, училиштата и универзитетите што активно спроведуваат родово сензитивни политики бележат поголема инклузија и успех на жените во СТЕМ. Тоа вклучува стипендии наменети за девојки во СТЕМ програми, обуки за наставниците за препознавање и елиминирање на несвесните пристрасности, како и воведување на родова анализа при креирањето на наставните планови и активности. Кога образовните институции целно работат на промена на културата и средината, резултатите се видливи: повеќе девојчиња се запишуваат, остануваат и успеваат во СТЕМ програмите.

Медиумската презентација на жени од СТЕМ сферата исто така игра важна улога. Филмови, серии, книги и медиумски кампањи што ги истакнуваат животните приказни на жени научнички, програмерки, иноватори и инженерки имаат моќ да инспирираат млади генерации. Видливоста на жените во овие улоги руши предрасуди и праќа порака дека СТЕМ е простор за сите. Приказните за личности како Маргарет Хамилтон, Кетрин Џонсон или Марја Кири, кога се прикажани на модерен и инспиративен начин, ја менуваат перцепцијата за тоа кој може да биде научник, иноватор или инженер.

Во македонскиот контекст, потребата за слични иницијативи е исто така присутна. Иако постојат неколку програми што ги охрабруваат девојчињата да учествуваат на натпревари по математика или информатика, сѐ уште недостига системска и долгорочна поддршка. Потребни се повеќе локални проекти што ги поврзуваат девојчињата со успешни македонски жени од СТЕМ, повеќе работилници што целат на практично искуство, и посилна медиумска кампања за рушење на стереотипите за женската улога во технологијата и науката.

Вистинските решенија за надминување на родовите стереотипи не се сведуваат само на мотивирање на поединечни девојчиња да изберат СТЕМ кариери. Потребно е системско менување на ставовите, културата и институционалните политики. Само преку постојана едукација, поддршка и промовирање на позитивни примери ќе можеме да изградиме образовен систем во кој секое дете, без разлика на полот, ќе се чувствува слободно да ги следи своите интереси и амбиции во СТЕМ полето. Овие добри практики не се само инспирација; тие се доказ дека промената е можно да се оствари кога посветено и одлучно се работи кон неа.

6. Заклучок

Истражувајќи ја темата за родовите стереотипи во СТЕМ образованието, станува јасно дека овој проблем е длабоко вкоренет во историјата, културата и современите образовни практики. Иако светот значително напредна во борбата за родова еднаквост, образованието во науката, технологијата, инженерството и математиката сè уште останува простор каде што старите предрасуди опстојуваат, често на суптилен и невидлив начин. Од најмала возраст, девојчињата се соочуваат со пораки – директни или индиректни – дека СТЕМ е област резервирана за момчиња. Овие стереотипи се пренесуваат преку наставни материјали, комуникацијата со наставниците, однесувањето на родителите, медиумските претстави и пошироките општествени очекувања. Историски гледано, жените дадоа огромен придонес во науката и технологијата, но често останаа на маргините на официјалната историја. Статистичките податоци и денес потврдуваат дека, иако жените се приближуваат до еднаквост во вкупното образование, нивната застапеност во СТЕМ е значително пониска, особено во техничките и инженерските области. Последиците од овие стереотипи се повеќеслојни: намалена самодоверба кај девојчињата, недостиг на женски кадар во клучни професии, ограничена разновидност на идеи во иновациите и одржување на економска и социјална нееднаквост. Сепак, низ анализата видовме дека постојат и светли примери за добри практики кои покажуваат дека промената е возможна. Раната едукација што е родово сензитивна, програмите за менторство, видливоста на женските успешни приказни и институционалната поддршка се патишта што водат кон создавање на поправедно СТЕМ образование. Примери како „Girls Who Code“ или глобалните иницијативи на UNESCO покажуваат дека кога се вложува свесен напор, резултатите не изостануваат. Во македонскиот контекст, иако се појавуваат иницијативи за поддршка на девојчињата во СТЕМ, потребна е посистематска стратегија која ќе вклучува образовни реформи, медиумска промоција на жените во наука и технологија, како и активно рушење на стереотипите во наставата и пошироката јавност. Создавањето на генерации кои нема да гледаат на СТЕМ како на машка или женска територија, туку како на поле отворено за сите талентирани и заинтересирани индивидуи, треба да биде приоритет. Конечно, родовите стереотипи не се само прашање на образовна неправда – тие се прашање на општествен развој. Ако сакаме иновативно, конкурентно и инклузивно општество, мора да работиме на елиминирање на овие стереотипи и да создадеме услови каде што секое девојче и секое момче ќе има еднакви можности да ги развива своите потенцијали. СТЕМ дисциплините не смеат да бидат простор на исклучување, туку поле на слобода, инспирација и рамноправна шанса за сите.

7. Користена литература

UNESCO. (n.d.). STEM and Gender Advancement (SAGA). UNESCO. Retrieved April 26, 2025, from https://en.unesco.org/saga
UN Women. (n.d.). Women and girls in science. UN Women. Retrieved April 26, 2025, from https://www.unwomen.org/en/news/in-focus/women-and-girls-in-science
Girls Who Code. (n.d.). Closing the gender gap in technology. Girls Who Code. Retrieved April 26, 2025, from https://girlswhocode.com
National Girls Collaborative Project. (n.d.). Welcome to NGCP. National Girls Collaborative Project. Retrieved April 26, 2025, from https://ngcproject.org
American Association of University Women (AAUW). (n.d.). Women in STEM. AAUW. Retrieved April 26, 2025, from https://www.aauw.org/issues/stem/
Institute of Physics. (n.d.). Gender balance in STEM. Institute of Physics. Retrieved April 26, 2025, from https://www.iop.org/about/IOP-diversity-inclusion/gender-balance
WISE Campaign. (n.d.). Promoting women in science, technology, and engineering. WISE. Retrieved April 26, 2025, from https://www.wisecampaign.org.uk
National Center for Women & Information Technology (NCWIT). (n.d.). Changing the face of technology. NCWIT. Retrieved April 26, 2025, from https://ncwit.org
UNICEF. (n.d.). Gender equality in education. UNICEF. Retrieved April 26, 2025, from https://www.unicef.org/education/gender-equality
Brookings Institution. (n.d.). Women in STEM. Brookings Institution. Retrieved April 26, 2025, from https://www.brookings.edu/topic/women-in-stem/