Антонио Пуцески
Вовед
Во дигиталната ера, интернетот претставува основен простор за комуникација, информирање, работа и социјална интеракција. Но, паралелно со неговиот развој, се јавуваат и нови форми на закани, особено во контекст на сајбер-безбедноста. Сè поголем предизвик за современото општество претставува фактот дека различните групи во општеството, особено жените, се изложени на специфични онлајн ризици кои често остануваат игнорирани или недоволно адресирани.
Родовата перспектива во сајбер-безбедноста добива сè поголемо значење поради растечкиот број случаи на дигитално вознемирување, сајбер-насилство, злоупотреба на лични податоци и говор на омраза насочен кон жените. Истражувањата покажуваат дека жените, особено оние кои се јавни личности, новинарки, активистки или припаднички на маргинализирани заедници, значително почесто се мета на онлајн напади и закани.
Оваа семинарска работа има за цел да го истражи прашањето: дали жените се побезбедни или поранливи на интернет? Преку анализа на формите на онлајн насилство, достапните податоци, правната рамка и едукативните пристапи, ќе се прикаже комплексноста на проблемот и ќе се понудат препораки за создавање побезбедно дигитално опкружување за сите.
Сајбер-безбедноста и родот: основни поими
Што претставува сајбер-безбедност?
Сајбер-безбедноста претставува збир на техники, политики и технологии кои имаат за цел заштита на податоците, системите и мрежите од неовластен пристап, напади, злоупотреба и уништување. Во денешниот свет, секојдневно се вршат хакерски напади, фишинг-обиди, кражба на идентитет, што ја прави сајбер-безбедноста клучна компонента на индивидуалната и колективната безбедност.
Врската помеѓу родот и сајбер-просторот
Родот, како социо-културна категорија, влијае врз начинот на кој луѓето пристапуваат, го користат и се однесуваат во дигиталниот простор. Жените и мажите не се секогаш подеднакво изложени на ризици – жените често се мета на сексуализирани напади, закани, дигитално следење, како и саботажи и говор на омраза, особено кога станува збор за активистки, феминистки, ЛГБТ+ лица и новинарки.
Формите на онлајн насилство врз жени
Дигитално вознемирување
Дигиталното вознемирување претставува сериозен проблем што го засега огромен број жени ширум светот. Оваа форма на насилство обично се манифестира преку постојано испраќање на навредливи пораки, сексуални коментари, закани по живот или повици на насилство. Жените често се мета поради нивниот изглед, мислење или професионален ангажман. На пример, жените новинарки и активистки редовно се изложени на координирани напади од т.н. „бот армија“, кои имаат за цел да ги замолчат.
Покрај поединечни случаи, истражувањата покажуваат дека 76% од жените кои доживеале дигитално вознемирување изјавуваат дека инцидентите влијаеле врз нивното психолошко здравје. Некои жртви развиваат анксиозност, депресија или се повлекуваат од јавниот живот. Сето ова претставува загрозување на слободата на говор и учество во општествените процеси.
Сајбер-сталкинг и следење
Сајбер-сталкингот претставува уште една растечка форма на дигитално насилство која главно ги погодува жените. Се работи за континуирано следење на дигиталното присуство на жртвата, вклучително и локација, фотографии, коментари и интеракции на социјалните мрежи. Напаѓачите често користат и „spyware“ апликации за следење на мобилни телефони, што е особено честа појава во случаите на интимни партнери кои станале насилни.
На пример, истражување спроведено од Pew Research Center во 2022 година покажува дека жените трипати почесто од мажите пријавуваат дека некој ги следел онлајн на вознемирувачки начин.
Одмаздничко споделување на интимни фотографии (Revenge Porn)
Оваа форма на дигитално насилство подразбира објавување или закана за објавување на интимни фотографии или видеа без согласност на жртвата, најчесто од страна на поранешен партнер. Целта е често одмазда, уцена или понижување. Иако ваквиот чин најмногу ја нарушува приватноста, тој има и длабоки психолошки последици – чувство на срам, анксиозност, па дури и самоизолација.
Многу држави сè уште немаат јасни закони што го санкционираат овој облик на насилство. Жените се најчести жртви, а процесот на отстранување на содржината од интернет е бавен и неефикасен. Дополнително, таквите содржини често се споделуваат на приватни форуми или групи, што ја отежнува контролата.
Deepfake експлоатација
Deepfake технологијата се користи за создавање лажни видеа преку вештачка интелигенција, каде лицето на една личност се поставува во друго видео – често со порнографска содржина. Жени од јавниот живот, но и обични девојки, се жртви на ваква технологија.
Ова е особено опасно бидејќи изгледа реално, а штетата е огромна: угледот на жртвата се уништува, и покрај тоа што видеото е лажно. Во моментов, многу земји немаат законски механизми за директно справување со оваа технологија. Проблем е и тоа што deepfake содржините брзо се шират преку социјалните мрежи, без контрола.
Ризици и ранливости на жените на интернет
Жените се ранливи во дигиталниот простор поради нееднаквиот пристап до технологии, културни бариери, и системски родови нееднаквости. Но оваа ранливост не е само последица на технологијата сама по себе, туку на начинот на кој таа е дизајнирана и користена.
Родовa разлика во технолошката индустрија
Иако технологијата треба да биде неутрална, податоците покажуваат дека само околу 25% од вработените во ИКТ секторот во ЕУ се жени. Оваа подзастапеност резултира со недоволно разгледување на женските перспективи во дизајнот на безбедносни системи, што доведува до поголема веројатност тие да не бидат заштитени или препознаени како ранлива група во системите на детекција на онлајн злоупотреба.
Пример: Машинско учење и пристрасност
Во случајот на алатките за автоматско филтрирање на говор на омраза, студии покажаа дека алгоритмите често не ги препознаваат специфичните родови навреди, особено кога тие се со суптилен или културно специфичен јазик. Пример за ова е вирална студија на MIT Media Lab, која покажа дека системите за препознавање на лица имаат многу помала точност кај жени со потемен тен, што ги прави подложни на грешки и технолошка дискриминација.
Правна рамка и заштита
Во македонскиот Кривичен законик постојат членови што ја регулираат злоупотребата на лични податоци, дигиталната клевета и закани. Сепак, дигиталното насилство врз жени ретко се процесуира специфично од родов аспект.
Меѓународни правни рамки
• Конвенцијата на Советот на Европа за борба против насилство врз жените (Истанбулската конвенција) – ја признава дигиталната компонента на насилството.
• Законодавства во ЕУ: во повеќе земји (пр. Франција, Германија), „онлајн сексистички напад“ е кривично дело.
• Директивата за сајбер-безбедност на ЕУ (NIS2, 2023): поттикнува поголема инклузија и заштита на маргинализирани групи.
Примери и реални случаи
Во 2020 година јавноста беше потресена од скандалот со неколку Telegram групи во кои илјадници членови разменувале интимни фотографии од жени без нивна согласност. Фотографиите често биле „хакнати“ од лични телефони, профили или дури испратени во доверба. Жртвите беа ученици, студентки, новинарки, па дури и јавни личности. Оваа ситуација го потврди недостатокот на механизми за заштита и правна реакција.
Во Србија, познат случај е на новинарката Јелена Обућина, која добивала закани за силување поради своите критички ставови. Во Хрватска, актерката Невена Рендели јавно зборуваше за тоа како добивала „deepfake“ видеа со монтирани интимни сцени со нејзино лице, што имало цел да ја дискредитира.
Овие примери потврдуваат дека онлајн насилството врз жени не е само лично прашање, туку и политичко – бидејќи влијае на нивната слобода, професионална активност и јавно изразување.
Со зголемената свест за проблемот, се појавуваат нови технолошки решенија насочени кон заштита од дигитално насилство. Некои социјални мрежи, како Instagram и Twitter, имаат автоматски филтри за навредливи коментари, системи за анонимно пријавување и вештачка интелигенција што детектира вознемирувачки содржини.
Постојат и организации кои развиваат конкретни алатки – на пример, платформата StopNCII.org им овозможува на жртвите да регистрираат свои интимни фотографии за тие автоматски да се блокираат пред да бидат објавени на интернет. Проекти како „Tech Against Abuse“ ги поврзуваат ИТ компаниите со жртви за да се создадат нови решенија.
Сепак, иако технологијата е дел од решението, таа мора да биде придружена со човечка контрола, транспарентност и одговорност во користењето. Алгоритмите не се секогаш точни, па едукацијата и човечкиот надзор остануваат клучни.
Едукација и родова перспектива во сајбер-безбедноста Воспитување и образование
Потребна е родова свесност уште од најрана возраст. Девојчињата треба да се учат како да ги препознаат заканите, како да се заштитат и на кого да се обратат. Исто така, момчињата треба да се едуцираат за дигитална етика и последиците од нивното однесување во онлајн просторот.
Во Финска и Естонија, на пример, дигитална етика се учи како посебен предмет во основното образование.
Поголема инклузија на жени во сајбер-безбедноста
Вклучувањето на жени во дизајнирањето на безбедносни системи, политиките за заштита на лични податоци и алгоритамско носење одлуки е клучно за креирање инклузивен интернет. Иницијативи како „Girls Who Code“, „Women in Cyber Security“ и „CyberGirls“ имаат значаен придонес во глобалниот тренд на зголемување на женско присуство во STEM областите.
Правна регулатива и недостатоци
Онлајн насилството врз жените сè уште не е доволно третирано во правниот систем на многу земји. Иако некои држави воведоа нови закони кои санкционираат сајбер насилство, најчесто тие не ги опфаќаат сите облици, како што се „revenge porn“, deepfake содржини или координирани онлајн напади. Во Македонија, како и во други балкански земји, сè уште нема посебен закон што директно ги таргетира дигиталните форми на родово базирано насилство.
Пример е Законот за заштита од вознемирување, кој се однесува на секојдневни интеракции, но не секогаш се применува за онлајн комуникација. Во ЕУ, директивите
за сајбер-безбедност и дигитални права се прошируваат, но спроведувањето во пракса е бавно. Дополнително, жртвите често немаат доверба во институциите или се срамат да пријават поради стигма.
Недостатокот на ефикасни и брзи механизми за реагирање создава чувство на неказнивост кај напаѓачите. Потребни се јасни дефиниции во законите, специјализирани служби во полицијата и дигитални системи за брза евиденција и реакција.
Медиумска писменост и дигитална култура
Во времето кога младите се изложени на интернет од најрана возраст, медиумската писменост станува клучна. Тоа подразбира способност да се распознава манипулативна, штетна или лажна содржина, но и развој на етичка култура на интернет – каде секој корисник разбира дека неговото однесување има последици.
Во училиштата сè уште не постои формално образование за дигитални права и безбедност. Вклучувањето на вакви теми во наставата би им помогнало на девојчињата и момчињата подеднакво да разберат што е прифатливо онлајн, како да се заштитат и што да прават кога се изложени на злоупотреба.
Промената на дигиталната култура не зависи само од технологијата, туку и од воспитување, институции, медиуми и примерите што ги даваме едни на други.
Психолошки и општествени последици за жртвите
Дигиталното насилство остава трајни психолошки последици. Жените кои се жртви на онлајн злоупотреба често чувствуваат срам, страв, губење доверба во другите, анксиозност, па дури и симптоми на депресија и посттрауматски стрес.
Истражување на Amnesty International покажува дека речиси 60% од жените кои доживеале онлајн насилство се чувствуваат психолошки несигурно, а 1 од 4 целосно се повлекува од користење на социјалните мрежи.
Дополнително, жртвите се изложени на виктимизација – нивната околина често ги обвинува наместо да им понуди поддршка („Зошто си праќала такви слики?“). Ова доведува до самоизолација и чувство дека никој не ги разбира.
Во многу случаи, жените не пријавуваат вакво насилство бидејќи не веруваат дека институциите ќе ги сфатат сериозно. Тоа создава опасен циклус: насилниците се чувствуваат неказниво, а жртвите остануваат без заштита.
Препораки за идни политики и образовни програми
Во борбата против дигиталното родово насилство, потребна е системска промена. Еве неколку конкретни чекори кои можат да се имплементираат на државно и институционално ниво:
• Образование: Воведување на предмети за дигитална писменост и безбедност уште од основно училиште. Младите треба да знаат што е прифатливо онлајн од најрана возраст.
• Обука на полицијата: Потребни се специјализирани единици за сајбер криминал со родова перспектива. Полицијата мора да знае како да постапува во случаи на дигитално вознемирување.
• Програми за ментално здравје: Психолошка помош за жртвите преку јавни институции, универзитети и граѓански организации.
• Обврска за компаниите: Да имаат јасни процедури за пријавување и отстранување на содржини. Алгоритмите треба да бидат транспарентни и фер.
• Правна регулатива: Усвојување закони што директно се однесуваат на дигитално родово насилство – со дефиниции, казни и јасни процедури за заштита на жртвите.
Само преку здружен напор меѓу државата, граѓанскиот сектор, образованието и технолошкиот сектор, може да изградиме дигитална култура базирана на еднаквост и почит.
Заклучок
Темата за онлајн насилството врз жените е прашање на слобода, правда и безбедност. Колку и да е виртуелен, дигиталниот простор е дел од нашата реалност и треба да биде еднакво регулиран и безбеден како и секој друг простор во општеството. Борбата против дигиталното насилство не е само техничко, туку и длабоко општествено и етичко прашање.
Потребно е институциите, образованието, технолошките компании и корисниците да работат заедно. Преку информираност, законски промени, одговорност и соработка, може да изградиме дигитална средина каде што родовата еднаквост е реалност, а не само декларација.
Библиографија
1. Amnesty International. (2018). Toxic Twitter – A Toxic Place for Women https://www.amnesty.org/en/latest/research/2018/03/online-violence-against-women chapter-1-1/
2. UN Women. (2021). Measuring online violence against women and girls https://www.unwomen.org/sites/default/files/2022-10/Accelerating-efforts-to-tackle online-and-technology-facilitated-violence-against-women-and-girls-en_0.pdf 3. AAG (2025). Cyber violence statistics
4. над 60 отсто од жените во македонија се соочиле со онлајн насилство, вели анкета на ундп
https://sdk.mk/index.php/makedonija/nad-60-otsto-od-zhenite-vo-makedonija-se soochile-so-onlajn-nasilstvo-veli-anketa-na-undp/
5. Совeт на Европа. (2011). Истанбулска конвенција
6. European Commission. (2023). NIS2 Directive
directive#:~:text=The%20NIS2%20Directive%20establishes%20a,cross%2Dborder%20r eaction%20and%20enforcement.
7. GenderIT.org – Take Back the Tech! Initiative
https://genderit.org/resources/take-back-tech-reclaiming-ict-end-violence-against-women 8. OSCE (2020). Online abuse of female journalists
9. Helsinški Komitet. (2021). Извештај за човекови права
10. Statista. (2022). Cyberbullying by gender in Europe