Филип Бојаровски
Вовед
Во современото општество, информациските и комуникациските технологии (ИКТ) и програмирањето стануваат сѐ поважен дел од секојдневниот живот, образованието и економијата. Сепак, и покрај растечкиот интерес за дигитална писменост и технолошки вештини, постои значителен јаз меѓу половите во пристапот, учеството и мотивацијата на учениците, особено кај девојчињата. Родово нееднаквиот пристап до технолошко образование често е резултат на длабоко вкоренети стереотипи, недостаток на женски модели за идентификација и ограничена поддршка во формалниот образовен систем.
Оваа семинарска работа има за цел да го истражи значењето на вклучувањето на родовата еднаквост во образованието за ИКТ и програмирање. Ќе бидат анализирани причините за ниска застапеност на девојчињата во овие области, ќе се претстават примери на добри практики и ќе се дадат препораки за создавање родово чувствителна образовна средина. Ваквиот пристап не само што го поттикнува развојот на жените во технолошките полиња, туку придонесува и кон покреативна, праведна и инклузивна дигитална иднина.
2. Состојбата денес: Жени и девојчиња во ИКТ образованието
И покрај глобалниот напредок во технологијата и пристапот до дигитални алатки, жените и девојчињата сè уште се недоволно застапени во ИКТ образованието. Според податоци на Eurostat (2022), само околу 19% од ИКТ специјалистите во Европската унија се жени, иако тие сочинуваат приближно половина од вкупното население. Овој дисбаланс започнува уште во раните фази на образованието,
каде што интересот и самодовербата кај девојчињата за учење програмирање и ИКТ често се потиснати од општествени стереотипи и недостаток на поддршка.
2.1 Причини за ниска застапеност
Постојат повеќе фактори кои влијаат на нееднаквата застапеност на девојчињата во технолошкото образование:
• Родови стереотипи – Сѐ уште доминираат верувања дека „технологијата е машка професија“, што влијае врз интересот и изборот на кариера кај девојчињата.
• Недостаток на женски примери за идентификација – Во учебниците, медиумите и наставата, ретко се прикажуваат жени како лидери во технологијата, што ја намалува мотивацијата кај ученичките.
• Ниско ниво на поддршка и охрабрување – Многу девојчиња немаат доволна поддршка од наставниците, родителите или средината за да се вклучат во технички активности или натпревари.
• Културни и институционални бариери – Недоволно родово чувствителни наставни програми и образовни политики кои не го адресираат овој јаз.
2.2 Последици
Овие фактори доведуваат до намален број на девојчиња кои избираат да студираат информатика, инженерство или сродни полиња. Тоа понатаму се одразува и на нивната застапеност во технолошките професии, што придонесува за зголемување на дигиталниот родов јаз и губење на таленти кои би можеле да придонесат за иновации и развој.
3. Примери на добри практики
И покрај предизвиците со кои се соочуваат девојчињата во пристапот до ИКТ и програмирање, постојат бројни успешни иницијативи и програми кои работат на промовирање на родова еднаквост во технолошкото образование. Овие примери
покажуваат дека со соодветна поддршка, мотивација и достапност, девојчињата не само што се вклучуваат, туку и постигнуваат значителни резултати во оваа област.
3.1 Girls Who Code (САД)
Оваа организација, основана во 2012 година, има за цел да ја намали родовата разлика во технологијата преку едукација и инспирација на девојчиња од основно и средно образование да учат програмирање. Преку летни кампови, училишни клубови и онлајн ресурси, над 500.000 девојчиња учествувале во нивната програма, а многу од нив продолжиле да студираат компјутерски науки на високо образование.
3.2 Technovation (глобално)
Technovation е глобален натпревар за девојчиња од 10 до 18 години кои развиваат мобилни апликации за решавање на општествени проблеми. Овој проект комбинира технички вештини со општествена одговорност, мотивирајќи ги учесничките да развијат решенија за вистински проблеми во нивните заедници. Иницијативата не само што поттикнува техничка писменост, туку и лидерски вештини и тимска работа.
3.3 EU Code Week – „Girls in ICT“ (Европска Унија)
Во рамките на Европската недела на кодирање, многу активности се насочени кон вклучување на девојчиња во програмирање преку работилници, натпревари и интерактивни настани. Иницијативата „Girls in ICT“ особено се фокусира на охрабрување на девојчињата да изберат техничка кариера и вклучува бројни активности поддржани од училиштата и локалните заедници.
3.4 Примери од Македонија
Во нашата земја, неколку училишта и организации почнуваат да вклучуваат родова перспектива во ИКТ едукацијата. На пример, во рамки на EU Code Week се организираат часови за девојчиња, а некои факултети започнуваат со менторски програми за студентки. Иако овие примери се уште не се системски
распространети, тие претставуваат важен чекор кон создавање подеднакви можности.
Овие добри практики покажуваат дека пристапот до технологијата може да се промени со насочени, родово сензитивни програми кои го охрабруваат учеството на девојчињата. Поддршката, мотивацијата и достапноста на ресурсите играат клучна улога во рушењето на бариерите.
4. Улогата на наставниците и образовниот систем
Наставниците и образовниот систем играат клучна улога во формирањето на интересите, самодовербата и идните избори на учениците. Кога станува збор за ИКТ и програмирање, начинот на кој се презентираат содржините, кому им се нудат можности и каква поддршка добиваат девојчињата, може значително да влијае на нивната вклученост или отсуство од овие области.
4.1 Родова чувствителност кај наставниците
Многу наставници, иако несвесно, можат да пренесуваат родови стереотипи преку тоа кого охрабруваат, кого прашуваат, или кому му доделуваат технички задачи. На пример, ако наставникот автоматски избира машки ученици да поставуваат проектиори или да ракуваат со компјутер, девојчињата добиваат порака дека тоа не е нивна улога. Родово чувствителната настава бара активно вклучување на сите ученици, независно од полот, и еднаква распределба на можности.
4.2 Наставни програми и материјали
Учебниците и наставните содржини често се неутрални или доминирани од примери со машки ликови во улога на програмери, инженери или иноватори. Вклучувањето на жени кои придонеле во науката и технологијата (како Ада Лавлејс, Грејс Хопер или Маргарет Хамилтон) може да послужи како позитивен модел за идентификација кај девојчињата. Освен тоа, потребно е наставните програми да бидат флексибилни и да го промовираат критичкото размислување, креативноста и решавањето проблеми, наместо само техничкиот аспект.
4.3 Професионален развој на наставниот кадар
Обуките за наставници за родова еднаквост и инклузивно ИКТ образование се клучни. Многу наставници не се свесни за сопствените предрасуди, па преку работилници и семинари можат да научат како да создадат охрабрувачка и поддржувачка средина за сите ученици. Вакви обуки треба да станат дел од редовната едукација и стручна надградба на наставниот кадар.
4.4 Улогата на училиштата и образовните политики
Образовните институции треба да креираат политики што активно промовираат еднаквост во пристапот до ресурси и активности. Тоа вклучува организирање на технички клубови за девојчиња, обезбедување менторство, финансирање на учество на натпревари и промовирање на успешни женски модели.
Создавањето родово чувствителна образовна средина бара ангажман од сите нивоа – од индивидуалните наставници до образовните институции и креаторите на политики. Само преку свесен и структуриран пристап може да се надминат бариерите и да се отворат вратите на технологијата за сите.
5. Препораки за подобрување
Со цел да се зголеми вклученоста на девојчињата и жените во ИКТ и програмирањето, потребен е системски пристап што вклучува образовни институции, наставници, родители, заедницата и креаторите на образовни политики. Следните препораки се засновани на истражувања, добри практики и анализи на состојбата:
5.1 Воведување родово чувствителна настава
• Образовните програми треба да вклучуваат родова перспектива и да бидат внимателно креирани за да го стимулираат интересот на девојчињата кон техничките предмети.
• Наставниците треба да користат родово инклузивен јазик, да избегнуваат стереотипи и да ја поттикнуваат рамноправната вклученост на сите ученици.
5.2 Промовирање женски модели и лидери во ИКТ
• Учениците треба да се запознаат со жените кои направиле значајни придонеси во технологијата и програмирањето.
• Организирање на средби, предавања или онлајн разговори со успешни жени во ИКТ може да ги инспирира девојчињата да го следат истиот пат.
5.3 Создавање специјализирани програми за девојчиња
• Организирање на клубови, натпревари, летни кампови или менторски програми наменети за девојчиња во ИКТ.
• Ваквите активности можат да создадат чувство на заедништво, поддршка и сигурност во средина без предрасуди.
5.4 Професионален развој на наставниците
• Потребна е обука на наставниците за родова еднаквост, инклузивни методи на предавање и охрабрување на девојчињата да учествуваат во технички активности.
• Институциите треба да понудат редовна поддршка, ресурси и водичи за настава со родова перспектива.
5.5 Поддршка од семејството и заедницата
• Родителите треба да бидат информирани за важноста на технолошкото образование и да ја охрабруваат својата ќерка да истражува и учи.
• Локалните заедници, невладини организации и технолошки компании можат да понудат стипендии, поддршка и менторство за девојчиња
заинтересирани за ИКТ.
Преку овие мерки, можеме да создадеме инклузивна, мотивирачка и еднаква образовна средина каде што секое дете – без разлика на полот – има можност да ја развие својата страст и вештини во ИКТ и програмирањето.
6. Улогата на медиумите и поп-културата во формирањето на интересот кај девојчињата
Медиумите и поп-културата имаат огромно влијание врз начинот на кој младите – особено девојчињата – го доживуваат светот на технологијата. Од детството, преку цртани филмови, серии, филмови и друштвени мрежи, се градат перцепции за тоа кои улоги „припаѓаат“ на мажите, а кои на жените. За жал, во традиционалните медиуми често преовладуваат стереотипни прикази, каде што мажите се прикажуваат како техничари, хакери, инженери или научници, додека жените се претежно во улога на асистентки, корисници на технологијата или маргинализирани фигури.
6.1 Невидливост на жените во технологијата
Во многу познати технолошки филмови и серии („The Social Network“, „Silicon Valley“, „Mr. Robot“), жените имаат споредни улоги или се сосема отсутни. Оваа медиумска реалност создава чувство кај девојчињата дека „немаат место“ во светот на ИКТ. Отсуството на женски ликови кои се експерти во технологии ја намалува можноста за идентификација и инспирација.
6.2 Позитивни примери и нови трендови
Во последните години, сепак, се забележува пораст на женски ликови со техничка експертиза во медиумите. На пример, во серијата „Hidden Figures“, вистинската приказна за три афроамерикански жени математичарки кои работеле во НАСА, ја руши претпоставката дека технологијата е „машки свет“. Слично, ликови како Шури од „Black Panther“ или Вилов од „Buffy the Vampire Slayer“ покажуваат дека девојчињата можат да бидат паметни, способни и технолошки надарени.
6.3 Влијанието на социјалните мрежи
Социјалните медиуми играат двојна улога – од една страна можат да ги изложат девојчињата на токсични содржини и нереални стандарди, но од друга страна, тие се простор за самостојно учење и поврзување. Платформи како YouTube, TikTok и Instagram имаат голем број женски креаторки кои споделуваат знаења за кодирање, инженерство, гејминг и технологија. Девојчињата преку овие содржини можат да добијат инспирација, самодоверба и мотивација да започнат со учење.
Медиумите имаат моќ да креираат или рушат стереотипи. Колку повеќе видливи, позитивни и реални женски примери има во поп-културата, толку поголема е веројатноста девојчињата да се замислат себеси како идни програмерки, инжинерки или технолошки лидери.
7. Истражувања и статистики од Македонија и регионот
За да се разбере реалната состојба со родовата еднаквост во ИКТ и програмирањето, потребно е да се погледнат достапните податоци и анализи од домашни извори и од регионот. Статистиките откриваат важни трендови и можат да послужат како основа за планирање на политики и активности за поголема инклузија на девојчињата и жените во технолошкиот сектор.
7.1 Податоци од Македонија
Според податоци од Државниот завод за статистика (ДЗС), сè уште постои дисбаланс меѓу машките и женските студенти на техничките факултети:
• На Факултетот за информатички науки и компјутерско инженерство (ФИНКИ) во Скопје, помалку од 25% од запишаните студенти се жени.
• На средно техничко образование, девојчињата претставуваат околу 20–30% од учениците во ИКТ насоките.
• Најголем дел од девојчињата избираат општествени, медицински или уметнички струки, додека машките доминираат во електроника, програмирање и машинство.
Овие бројки укажуваат дека постојат бариери уште во основното и средното образование, кои ги одвраќаат девојчињата од технолошките области.
7.2 Истражувања и примери од регионот (Балканот)
Слични трендови се забележуваат и во земјите од регионот:
• Во Србија, според извештај на UNICEF и UN Women, само 18% од жените се вработени во ИКТ-секторот, наспроти 82% мажи.
• Во Хрватска, иако бројот на девојчиња што студираат ИКТ расте, тие сè уште сочинуваат помалку од третина од студентската популација на техничките факултети.
• Во Бугарија, сепак, има позитивен тренд – преку државни програми и ЕУ финансирани проекти, се зголемува бројот на девојчиња вклучени во ИКТ обуки и работилници.
7.3 Локални иницијативи и добри практики
Во Македонија постојат неколку значајни иницијативи кои имаат за цел да ја намалат родовата разлика во ИКТ:
• „Girls in ICT Day“ – годишен настан поддржан од Агенцијата за електронски комуникации, кој има за цел да ги инспирира девојчињата да изберат кариера во технологијата.
• „Hour of Code“, „Meet and Code“ и CodeWeek – меѓународни иницијативи во кои сè поголем број училишта од Македонија вклучуваат девојчиња во програмирање.
• Работилници и обуки од невладини организации – како на пр. „SmartUp“, „Young Engineers“, или „Фондација Метаморфозис“ кои организираат иновативни технолошки активности и за девојчиња.
Иако податоците покажуваат дека родовата нерамнотежа во ИКТ е сè уште присутна, постојат и позитивни примери и иницијативи што ја менуваат сликата. Со правилна поддршка, добри практики и политики засновани на докази, можно е
значително да се зголеми учеството на девојчињата и жените во технолошкиот сектор.
8. Родова еднаквост во дигиталната ера: предизвици и можности
Дигиталната ера носи големи промени во начинот на кој живееме, учиме и работиме. Новите технологии како вештачка интелигенција, интернет на нештата (IoT), виртуелна реалност и блокчејн отвораат нови професии, начини на учење и дигитални алатки за вклучување. Сепак, и покрај напредокот, жените и девојчињата често се соочуваат со дигитален јаз и нови видови на дискриминација и исклученост.
8.1 Дигитален јаз меѓу половите
• Истражувањата покажуваат дека девојчињата и жените имаат помал пристап до компјутери, интернет и напредна технолошка обука, особено во руралните средини и социјално ранливите групи.
• Недостатокот на пристап значи и помали можности за учење, развој на дигитални вештини и идно вработување во технолошки сектори.
• Дополнително, девојчињата често се обесхрабрени да користат технологија за учење, бидејќи таа се смета за „машка област“.
8.2 Нови технологии – нови можности за инклузија
Од друга страна, дигиталната ера овозможува иновативни начини за надминување на бариерите:
• Онлајн курсеви и платформи (како Khan Academy, Udemy, Coursera) нудат пристап до квалитетно ИКТ образование од било каде.
• Едукативни апликации и игри специјално дизајнирани за девојчиња (на пр. Girls Who Code, Code.org) претставуваат програмирањето како креативна, забавна и достапна вештина.
• Вештачката интелигенција може да се користи за персонализирано учење, каде секој ученик добива поддршка според својот ритам и стил на учење – без родови предрасуди.
8.3 Закани и ризици за родовата еднаквост
• Технологијата понекогаш ја продлабочува дискриминацијата, особено ако алгоритмите се градени на пристрасни податоци (на пример: AI системи што „претпоставуваат“ дека техничка професија му припаѓа на маж).
• Сајбер вознемирувањето и дигиталното насилство најчесто ги таргетираат девојчињата и младите жени, што може да предизвика повлекување од онлајн учење или изразување на интерес во технологија.
Дигиталната ера претставува и предизвик и можност за родова еднаквост. Со внимателно креирани алатки, инклузивни технологии и политики што го признаваат родовиот јаз, можеме да изградиме дигитална иднина каде секој има еднаков пристап, шанса и глас – без разлика на полот.
Заклучок
Родовата еднаквост во образованието за ИКТ и програмирање не е само прашање на праведност, туку и на квалитет, иновација и економски развој. Кога девојчињата и жените добиваат еднаков пристап до технолошко образование и кариера, се отвораат нови перспективи, идеи и решенија кои придонесуваат за побалансирано и инклузивно општество.
Сепак, анализата покажува дека сè уште постојат бројни бариери – од стереотипи во медиумите, преку недостаток на женски примери, до структурни нееднаквости во пристапот до ИКТ ресурси и едукација. Потребно е координирано дејствување на институциите, образовниот систем, медиумите, семејствата и самата ИКТ индустрија за да се создаде средина каде секое дете – без разлика на полот – ќе може слободно да истражува, учи и напредува во технологијата.
Преку охрабрување, практична едукација, пристап до ресурси и позитивни примери, можеме да изградиме генерација млади луѓе што ќе гледаат на технологијата не како на „машка“ или „женска“ професија, туку како на поле каде секој може да даде свој придонес. Само така ќе создадеме технолошка иднина што е фер, етичка и одржлива за сите.
Библиографија
• UNESCO (2023). Cracking the Code: Girls’ and Women’s Education in STEM. • UN Women (2022). Gender Equality in Science and Technology. • Code.org. https://code.org
• GenderAI. https://genderai.org
• Girls in ICT Day – International Telecommunication Union (ITU). • Државен завод за статистика на РСМ – www.stat.gov.mk
• UNICEF & UN Women регионални извештаи
• Разни интернет-страници и иницијативи од Македонија