Авторка Михаела Стојковиќ
ВОВЕД
Во последните неколку децении, светот се наоѓа во фаза на брзи и длабоки општествени промени, при што дигиталната трансформација игра сè поголема улога во секојдневниот живот. Едно од најзначајните достигнувања на оваа дигитална ера е вештачката интелигенција (AI), која се наметнува како алатка со потенцијал за суштинска промена во начинот на кој функционира општеството. Притоа, нејзината примена мора да се разгледува низ призмата на социјалната правда, етичките норми и човековите права.
Современите општества се соочуваат со потребата од темелна трансформација во насока на создавање на инклузивна средина каде што секој поединец има еднаков пристап до права, ресурси и можности. Родовата еднаквост и правата на лицата со посебни потреби претставуваат клучни аспекти на оваа трансформација. Во овој контекст, AI се појавува како моќен инструмент кој може да помогне во справување со структурните нееднаквости и дискриминација, но истовремено носи и значајни ризици доколку не се користи на одговорен и етички начин.
Целта на оваа семинарска работа е да се истражи на кој начин може да ја унапреди родовата еднаквост и да го подобри животот на лицата со посебни потреби. Посебен фокус ќе биде ставен на идентификацијата на позитивните ефекти, како и на ризиците и предизвиците од нејзина неправилна примена.
Појавата на вештачката интелигенција ја поттикна Европската унија и нејзините земји-членки да се имплементираат стратегии и регулативи насочени кон обезбедување дека лицата со попреченост, без разлика на пол, етничка припадност, религија, верувања, возраст или сексуална ориентација, може целосно да вежба нивните човекови права, постигнување еднакви можности, пристап до економско и општествено учество, да донесуваат автономни одлуки во врска со нивниот животен аранжман, да уживаат во неограничена мобилност и да престане да се соочува со дискриминација на дневна основа.
РОДОВАТА ЕДНАКВОСТ И ЛИЦАТА СО ПОСЕБНИ ПОТРЕБИ – ИНТЕРСЕКЦИОНАЛНА АНАЛИЗА
Родовата еднаквост подразбира еднаков третман и еднакви можности за сите полови и родови идентитети во сите области од животот. Лицата со посебни потреби, пак, често се соочуваат со системска дискриминација, ограничен пристап до образование, вработување, здравствена заштита и јавни услуги.
Жените со попреченост се изложени на двојна дискриминација: прво поради полот, а второ поради нивната попреченост. Истражувањата покажуваат дека тие имаат значително помал пристап до социјални услуги и се во поголем ризик од сиромаштија и насилство. Интерсекционалната перспектива овозможува подлабоко разбирање на овие преклопувања и потребата од прилагодени политики и решенија.
Потребно е да се има предвид дека лицата со попреченост не се хомогена група. Постои разновидност во видот и степенот на попреченост, социоекономската позадина, етничката припадност и родот, што дополнително ја усложнува нивната општествена положба.
Сепак, и покрај направените чекори во унапредување на правата и можностите на луѓето со попреченост, постигнувањето вистинска еднаквост останува постојана борба. Појавата на АI, промена на парадигмата обележана со првични дизајни кои често ги занемаруваа етичките и човековите права размислувањата, особено во однос на употребата на алгоритми за управување, претставуваат значајни импликации за овие маргинализирани групи. Влијанието на вештачката интелигенција може да биде позитивно, зголемувајќи го нивното животи и можности, или претставуваат ризици кои ја намалуваат нивната еднаквост и права.
Овие фактори се преклопуваат и создаваат уникатни предизвици во секојдневниот живот на овие лица, особено кога станува збор за пристап до образование, здравствени услуги, вработување и учество во јавниот и политичкиот живот. На пример, според Светската здравствена организација (2020), над 1 милијарда луѓе живеат со некаква форма на попреченост, а жените со попреченост имаат 2 до 3 пати поголема веројатност да бидат невработени во споредба со мажите без попреченост. Дополнително, извештајот на UN Women (2022) укажува дека жените со попреченост се во значително поголем ризик од семејно насилство и имаат ограничен пристап до социјална поддршка и правна заштита. Поради тоа, потребен е индивидуализиран пристап и политики кои ќе ја препознаат и адресираат оваа комплексност.
Како што AI технологиите напредуваат, тие ветуваат зајакнување на маргинализираните заедници, подобрување на пристапноста и поттикнување на социјалниот напредок на невиден начин. Нуди поддршка на лицата со посебни потреби, им овозможува да водат понезависен живот и го подобрува пристапот до здравствената заштита во недоволно опслужените региони. Ако не се контролира, вештачката интелигенција може да ги овековечи постоечките предрасуди, да ги зајакне општествените нееднаквости, па дури и да ја наруши приватноста и личните слободи. Така, влијанието на вештачката интелигенција врз човековите права е меч со две острици, способен да промовира и зајакнување и угнетување.
AI беше овозможувач за постигнување родова еднаквост и зајакнување на жените. Од подобрување на пристапот до здравствена заштита и образовни ресурси до создавање можности за жените да водат во технолошкиот сектор, вештачката интелигенција игра важна улога во уривањето на бариерите и промовирањето на правото на образование, здравје и економско зајакнување на жените. Сепак, иако вештачката интелигенција нуди огромен потенцијал за унапредување на родовата еднаквост, таа исто така покренува прашања, особено во однос на застапеноста на жените во технологијата, родовата пристрасност во алгоритмите за вештачка интелигенција и потребата за политики кои ќе осигурат дека жените имаат еднаква корист од овие иновации.
ВЕШТАЧКАТА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА: ПОИМИ И МОЖНОСТИ
Вештачката интелигенција (AI) претставува систем на технологии кои симулираат човечки когнитивни процеси, како што се учење, расудување, донесување одлуки и решавање проблеми. Таа се применува во различни сфери: здравство, транспорт, финансии, образование, па и во социјалната политика.
Во контекст на социјалната правда и еднаквост, вештачката интелигенција (ВИ) може да има трансформативна улога. Со својата способност за обработка на големи количини податоци и анализа на сложени социјални обрасци, ВИ нуди можности за подобрување на пристапот до услуги и елиминирање на системски бариери. На пример, AI може да се користи за предвидување на области со висок ризик од дискриминација, што овозможува навремено интервенирање преку социјални и правни мерки. Покрај тоа, технологиите базирани на AI можат да бидат применети за создавање на персонализирани образовни алатки и достапни комуникациски средства за лица со попреченост.
Во контекст на социјалната правда и еднаквост, AI може да помогне преку:
-автоматизирање на пристапот до услуги, како здравствена грижа, образовни ресурси и социјална поддршка;
-откривање на обрасци на дискриминација во вработувањето, платите, или медиумските содржини;
-подобрување на достапноста за лицата со попреченост преку развој на адаптивни технологии;
-анализа на родова застапеност и идентификација на дискрепанци во институциите и јавните политики.
Важно е да се разбере дека AI не е неутрална технологија. Нејзиниот дизајн, податоците со кои се обучува и начинот на примена се подложни на човекова пристрасност, која може да произлегува од историски, културни и општествени фактори. На пример, ако податоците содржат претходни нееднаквости или дискриминаторски обрасци, алгоритмите ќе ги репродуцираат и засилат тие модели. Ова особено ги погодува ранливите категории граѓани, како што се жените, лицата со попреченост, етничките малцинства и други маргинализирани групи. Затоа е неопходна внимателна, транспарентна и одговорна примена, која ќе вклучува проверка на податоците, континуирана евалуација на алгоритмите и активно учество на засегнатите страни во процесот на развој и имплементација на ВИ-систем
Затоа е неопходна внимателна и одговорна примена, особено кога станува збор за ранливи категории граѓани. Вештачката интелигенција првично беше дизајнирана да ги автоматизира трудоинтензивните задачи за да им помогне на луѓето, но сега е способна да прави сè, од едноставно до сложено без никаква човечка помош. Овие функционалности се движат од основна помош на клиентите до сложени задачи како склопување на авиони.
Вештачката интелигенција е почеток на новата технолошки интензивна ера во која луѓето повторно го замислуваат светот на можностите со напредни решенија. Се состои од основни технологии како машинско учење, длабоко учење, НЛП, паметни компјутери итн., дозволувајќи им на машините да се рационализираат како луѓето.
Вештачката интелигенција (AI) е брзо растечко поле кое има потенцијал да влијае на општеството на длабоки начини. Додека вештачката интелигенција се сметаше за решение за многу социјални проблеми, важно е да се признае дека исто така може да ги овековечи постоечките нееднаквости и неправди. Се покажа дека системите за вештачка интелигенција реплицираат, па дури и ги засилуваат предрасудите поврзани со расата, полот и другите социјални фактори. Затоа, од суштинско значење е да се земат предвид импликациите за социјална правда од развојот и распоредувањето на вештачката интелигенција со цел да се осигура дека вештачката интелигенција прави еднаква корист во заедниците. Со подобрување на помошните технологии, вештачката интелигенција може да ја подобри личната мобилност, на пример, помагајќи да се идентификуваат достапните рути. Вештачката интелигенција овозможува комуникација преку софтвер за следење очи и препознавање глас, овозможувајќи им на лицата со попреченост да пристапат до информации и образование.
AI И ИНКЛУЗИЈА: ПРИМЕРИ НА ТЕХНОЛОГИИ ЗА ЛИЦА СО ПОСЕБНИ ПОТРЕБИ
Многу решенија базирани на AI се дизајнирани со цел да го подобрат квалитетот на живот на лицата со попреченост:
-Гласовни асистенти (Voice Assistants): Siri, Alexa и Google Assistant им овозможуваат на лица со моторни и визуелни попречености да комуницираат и управуваат со уреди.
-Текст-вo-глас и глас-вo-текст апликации: овозможуваат пристап до текстуални содржини и комуникација за глуви или лица со говорни пречки.
-AI преведувачи за знаковен јазик: како апликацијата SignAll, кои овозможуваат полесна комуникација меѓу глуви лица и лица што не го познаваат знаковниот јазик.
-Паметни инвалидски колички: користат AI за самостојно движење, избегнување препреки и навигација во различни средини.
– Предвидлива аналитика: оваа технологија користи вештачка интелигенција за да ги анализира податоците и да ги предвиди идните исходи. Во образованието, може да се користи за да се идентификуваат учениците кои се изложени на ризик да заостанат или да го напуштат и да обезбеди насочени интервенции за да им помогне да успеат. За учениците со посебни потреби, предвидувачката аналитика може да им помогне на воспитувачите и старателите да ги идентификуваат моделите и трендовите во нивното однесување и перформанси и да развијат поефикасни стратегии за нивна поддршка.
-Интерфејси на мозок-компјутер: Овие уреди користат вештачка интелигенција за да ги претворат мозочните сигнали во компјутерски команди, овозможувајќи им на корисниците да комуницираат со дигиталните уреди користејќи ги нивните мисли. Тие можат да бидат особено корисни за учениците со физичко-моторни оштетувања кои можеби нема да можат да користат традиционални уреди за внесување, како што се тастатури. На пример, интерфејсот мозок-компјутер може да му овозможи на студентот со церебрална парализа да го контролира компјутерот користејќи ги нивните мозочни сигнали.
-Социјални роботи: Овие роботи користат вештачка интелигенција за да комуницираат со луѓето на социјални и емоционални начини, обезбедувајќи дружење и поддршка. Тие можат да бидат особено корисни за учениците со нарушување на спектарот на аутизам, кои може да имаат потешкотии со социјалните интеракции и комуникацијата. Социјалните роботи може да се програмираат да реагираат на изрази на лицето, говор на телото и други социјални знаци, помагајќи им на учениците со нарушување на спектарот на аутизам да развијат социјални вештини и да градат односи.
Во образованието, ВИ се користи за адаптација на наставните содржини според потребите на ученикот. И покрај напредокот, според извештајот на UNESCO (2021), само околу 15% од образовните институции во земјите во развој користат технологија што е целосно достапна за лица со попреченост.
Ова укажува на потребата од дополнителни инвестиции и стратегии за проширување на достапноста. Дополнително, само мал дел од апликациите што користат AI за поддршка на лица со попреченост се достапни на локални јазици или се адаптирани на културниот контекст, што го ограничува нивното влијание кај маргинализираните заедници. Овие технологии овозможуваат персонализирано учење, што е особено значајно за учениците со когнитивни потешкотии.
Еден клучен начин на кој вештачката интелигенција може да влијае на социјалната правда е преку пристрасно одлучување. Системите за вештачка интелигенција се потпираат на алгоритми кои се обучени за податоци, и ако тие податоци се пристрасни, добиениот систем може да ја овековечи таа пристрасност. На пример, се покажа дека технологијата за препознавање лице има повисоки стапки на грешки за луѓе со потемни тонови на кожа, а тоа може да има сериозни импликации за поединци кои се погрешно идентификувани од овие системи. Слично на тоа, алгоритмите за предвидување на полицијата се критикувани за овековечување на расното профилирање и таргетирање на малцинските заедници, што доведува до нефер третман и неправедни исходи. Овие примери ја истакнуваат важноста на вниманието на импликациите за социјална правда на вештачката интелигенција и важноста од развивање поинклузивни и правични системи.
Има многу повеќе – има преведувачи на Брајово писмо со вештачка интелигенција кои им дозволуваат на лицата со посебни потреби да читаат што било. Signapse создаде систем за толкување на знаковен јазик генериран со вештачка интелигенција, кој веќе обезбедува информации за патување во реално време на железничките станици и аеродромите.
Вештачката интелигенција може да ги автоматизира задачите за кои некои лица со посебни потреби може да ги сметаат за тешки или невозможни. На пример, некој со попреченост во учењето може да побара од четбот за вештачка интелигенција да му резимира долга е-пошта, која инаку можеби нема да може да ја разбере.
Автоматското тестирање за пристапност може да помогне да се направи содржината подостапна. Алатките засновани на вештачка интелигенција можат да проверат дали веб-локациите, апликациите и другите содржини се компатибилни со Упатствата за пристапност на веб-содржини (WCAG) и другите стандарди за пристапност. Додека тие сè уште треба да бидат проверени од лице, ова може да го олесни процесот.
Советите за тон може да им помогнат на невродивергентните луѓе да ја разберат писмената комуникација. На пример, тие би можеле да побараат алатка за вештачка интелигенција да го провери тонот на е-поштата што ја примиле. Ова може да помогне да се отстрани неизвесноста. Исто така, може да им помогне на луѓето со ментални здравствени состојби како анксиозност.
Помогнете им на лицата со посебни потреби да најдат вработување. На пример, чет бот со вештачка интелигенција може да помогне некому да напише апликација за работа која е прилагодена на спецификите на работата. Може да погледне и оглас за работа и да предложи вештини и искуство што треба да се истакнат во апликацијата. Ова е важно бидејќи лицата со посебни потреби во просек мора да аплицираат за 60 отсто повеќе работни места пред да се вработат.
РОДОВА ЕДНАКВОСТ ВО ВИ – ПРИМЕНА И ПРОБЛЕМИ
Иако AI може да помогне во борбата против родова нееднаквост, исто така може и да ја репродуцира. На пример, системот за автоматизирано регрутирање што го користеше Amazon, покажа пристрасност против кандидатки, бидејќи алгоритмот бил обучен врз податоци кои претпочитувале машки кандидати.
Една од најитните грижи во развојот и примената на вештачката интелигенција е родовата пристрасност. Системите за вештачка интелигенција учат од податоци кои често се собираат од реалниот свет – свет кој веќе е обликуван од вековната родова нееднаквост. Како резултат на тоа, предрасудите присутни во општеството може да се вградат, па дури и да се засилат со алгоритми за вештачка интелигенција. На пример, неколку студии покажаа дека системите за препознавање лице работат понепрецизно кај жени и луѓе со потемни тонови на кожа поради пристрасните податоци за обука. Слично на тоа, откриено е дека алатките за вработување напојувани со вештачка интелигенција ги фаворизираат машките кандидати, казнувајќи ги резимеата што вклучуваат термини како „женски шаховски клуб“ или дипломирање од женски универзитети. Овие резултати не се само технички недостатоци – тие се одраз на подлабоките општествени прашања што програмерите на вештачката интелигенција мора да ги решат.
Во многу AI -системи за препознавање на лице, прецизноста е значително пониска за жени со потемна боја на кожа. Ова резултира со дискриминација и ризик од погрешна идентификација.
Родовата еднаквост во технолошкиот сектор исто така е загрозена: само околу 22% од професионалците во областа на AI се жени. Недоволното учество на жени и лица со попреченост во развојот на AI значи и помала чувствителност на алгоритмите кон нивните потреби.
Жените со попреченост се ретко застапени во технолошкиот сектор, а уште помалку во развојот на системи базирани на AI. Нивната исклученост не само што претставува прашање на нееднаквост, туку и резултира со технологија која не ги одразува нивните потреби и искуства. Според извештајот на World Economic Forum (2023), само мал број жени со попреченост работат во полето на информатичката технологија, што ја ограничува разновидноста на перспективите во развојните тимови.
Вклучувањето на овие жени во дизајнот, развојот и тестирањето на ВИ-технологии е од суштинско значење за создавање на системи што се инклузивни и фер. Нивното искуство со социјалните бариери и технолошката недостапност овозможува поинаков увид во тоа како AI може (или не може) да одговори на потребите на маргинализираните корисници. Поддршката на образовни програми, стипендии и менторски иницијативи наменети за жени со попреченост е важен чекор кон создавање на поправедна технолошка иднина.
Сепак, етичките и правните импликации на вештачката интелигенција бараат сериозно разгледување. Главен проблем е недостатокот на транспарентност во тоа како системите за вештачка интелигенција донесуваат одлуки. Без јасни објаснувања, станува тешко да се бара некој одговорен кога вештачката интелигенција дискриминира врз основа на пол. Дополнително, употребата на податоци поврзани со полот предизвикува загриженост за приватноста, особено во регионите каде што родовите малцинства се соочуваат со системско насилство или прогон. Друга загриженост е недоволната застапеност на жените во развојот на вештачката интелигенција. Кога системите за вештачка интелигенција првенствено се дизајнирани од тимови во кои доминираат мажи, се зголемува ризикот од превидување на родовите перспективи, што доведува до производи кои не успеваат да опслужат половина од населението.
За да се оди напред, може да се преземат неколку мерки. Неопходно е да се охрабрат повеќе жени и родови малцинства да продолжат со кариерата во вештачката интелигенција и технологијата. Подеднакво важно е и имплементацијата на етичките рамки и стандарди кои даваат приоритет на правичноста, отчетноста и транспарентноста. Владите, технолошките компании и академските институции мора да работат заедно за да развијат политики кои обезбедуваат технологиите за вештачка интелигенција да ја промовираат, наместо да ја попречуваат родовата еднаквост. Интердисциплинарната соработка помеѓу технолозите, родовите експерти и креаторите на политики може да помогне да се идентификуваат и елиминираат скриените предрасуди во системите за вештачка интелигенција.
ЗАКЛУЧОК
Вештачката интелигенција може да биде клучен сојузник во борбата за родова еднаквост и инклузија на лицата со посебни потреби. Таа има потенцијал да го трансформира начинот на кој се дизајнираат јавните политики, се обезбедуваат услуги и се адресираат општествените нееднаквости. Но, за да се искористи овој потенцијал, неопходно е AI да се развива на транспарентен, одговорен и инклузивен начин, кој ја препознава и вреднува различноста на корисниците.
Истовремено, важно е да се воспостават цврсти етички и правни рамки кои ќе ја спречат репродукцијата на постоечките нееднаквости преку технологијата. Вклучувањето на маргинализираните групи во сите фази на развојот и примената на AI – од дизајнот до евалуацијата – претставува суштински чекор кон создавање поправедни дигитални решенија.
00000заедница и приватниот сектор е клучна за да се обезбеди дека новите технологии нема да бидат само одраз на постоечките привилегии, туку средство за нивно надминување. Само на тој начин, вештачката интелигенција може да придонесе за изградба на инклузивно, еднакво и праведно општество, во кое секој човек има можност да го оствари својот целосен потенцијал.
ЛИТЕРАТУРА / РЕФЕРЕНЦИ
1.UNESCO (2021). “AI and Inclusion: Empowering People with Disabilities”.
2.UN Women (2022). “Gender Equality and Emerging Technologies”.
3.WHO (2020). “Disability and Health Fact Sheet”.
4.European Commission (2021). “Ethics Guidelines for Trustworthy AI”.
5.Buolamwini, J. & Gebru, T. (2018). “Gender Shades: Intersectional Accuracy Disparities in Commercial Gender Classification”.
6.World Economic Forum (2023). “Women and AI: Closing the Gender Gap”.
7.AI Now Institute (2019). “Discriminating Systems: Gender, Race and Power in AI”.