Avtor Столе Кршков
Вовед
Во денешната дигитална ера, технологијата стана нераскинлив и фундаментален дел од нашето секојдневие, обликувајќи ја не само нашата комуникација и работа, туку и начинот на кој го перципираме и разбираме светот околу нас. Меѓу највпечатливите и најбрзорастечки достигнувања во ова поле се генеративните системи на вештачката
интелигенција (ГВИ) – напредни технологии кои имаат способност самостојно да создаваат текстуални содржини, визуелни уметнички дела, музика и други форми на креативен израз. Овие системи отвораат нови хоризонти за иновација, креативност и демократизација на уметноста и комуникацијата. Сепак, и покрај нивниот огромен потенцијал, генеративните алатки често ја одразуваат и репродуцираат постоечката структура на моќ и доминација во светот на технологијата, која историски и континуирано е доминирана од машки гледишта и вредности. Оваа машка доминација во процесот на програмирање и развој на технологиите создава специфични културни и социјални последици, особено за младите девојчиња кои се обидуваат да ги изразат своите идентитети и креативни визии преку овие дигитални алатки.
Во оваа семинарска работа ќе ги истражиме влијанијата на машката доминација во полето на програмирањето врз самодовербата и уметничкиот израз на младите девојчиња, кои се користат со генеративната вештачка интелигенција. Преку детална анализа на самиот код и алгоритми, како и културните норми и очекувања кои се вградуваат во овие системи, ќе ги разгледаме начините на кои автоматизираните алатки можат да го репродуцираат и зајакнат родовиот дисбаланс. Дополнително, ќе се осврнеме и на ефектите кои ваквата динамика ги има врз перцепцијата и самодовербата на младите девојчиња уметници, како и на нивната можност за автентичен и ослободен креативен израз во дигиталниот простор. Ова истражување има за цел да ја поттикне свесноста за овие предизвици и да предложи патеки кон создавање поинклузивна и еднаква технолошка иднина.
3
Историски контекст на машката доминација во технологијата
Историјата на компјутерската наука, иронично, започнува токму со жени – визионерки како Ада Ловлејс, која уште во 19. век ги постави темелите на алгоритамското размислување, и Грејс Хопер, која во средината на 20. век создаде револуција во програмирањето со развојот на COBOL. Тие не беа исклучок, туку дел од поширока слика во која жените играа значајна улога во раните фази на компјутерската ера, особено во пресметувањето и програмирањето – професии што тогаш се сметаа за „женски“, технички но помалку престижни.
Сепак, со напливот на персоналните компјутери во доцните 70-ти и 80-ти години, нешто се промени. Компјутерот почна да се промовира како машка играчка – симбол на иднината, на моќта, на рационалноста. Маркетинг кампањите беа насочени кон момчиња, со реклами што ги прикажуваа тинејџери како освојуваат виртуелни светови, хакнуваат системи и ги „освојуваат“ девојките. Филмовите, сериите и видеоигрите ја засилија оваа наратива – херојот е машкиот гениј, а женскиот лик е или асистентка, или објект на љубов. Оваа културна репрезентација ја преобликуваше перцепцијата на целата индустрија: технологијата почна да се гледа како машка територија.
Оваа трансформација не се случи случајно – таа беше поттикната од длабоки социјални и економски фактори. Со зголемената професионализација на компјутерската индустрија, престижот и платите во ова поле нагло пораснаа, и паралелно со тоа – жените почнаа да се исклучуваат. Универзитетските програми почнаа да се полнат со момчиња, жените сè помалку се чувствуваа добредојдени. Дури и при интервјуа, проекти и тимска работа, женските гласови почнаа да бидат маргинализирани, нивните идеи игнорирани или препишувани, нивното присуство сведено на исклучок.
Полека, но сигурно, жените беа истиснати – и буквално и симболично – од просториите каде што се пишуваше иднината. Не стануваше збор само за загуба на кариера или позиција, туку за исклучување од процесот на дефинирање на светот преку технологија. А кога одредена група луѓе – во овој случај мажи – доминира во просторот каде се создаваат алатки кои потоа го обликуваат секојдневието на милијарди, тогаш последиците од тоа исклучување стануваат длабоки и трајни.
Жените не исчезнаа од технологијата – тие беа истиснати, потиснати, потценети. И токму таа културна динамика ја поставува основата за критичко преиспитување на денешната генеративна вештачка интелигенција: дали системите што ги користиме денес навистина
4
се „неутрални“, или во нив е вграден еден многу постар, но мошне присутен светоглед – оној во кој мажите создаваат, а жените се прилагодуваат?
Како се создава ГВИ: Проблемот со податоците и пристрасноста
Генеративната вештачка интелигенција (ГВИ) не е магично суштество што самостојно размислува, создава или расудува. Таа не постои во вакуум, туку е производ на податоците со кои се храни – податоци што се собираат од дигиталниот свет кој ние, луѓето, го обликуваме и одржуваме. Ако тој свет е веќе исполнет со нерамнотежи, со предрасуди и нееднаквости, тогаш ГВИ неизбежно ги апсорбира тие истите искривени вредности. Наместо да биде алатка што нè носи напред, таа често знае да ги репродуцира и зајакнува истите оние модели на исклучување што жените со генерации се обидуваат да ги надминат.
Еден од најочигледните примери за ова се генеративните модели што се тренираат со содржини од интернет – статии, фотографии, форуми, мемиња, видеа. Интернетот, иако широк и шаренолик, не е рамноправен простор. Тој е полн со културни стереотипи, со сексистички наративи, со хиперсексуализирани претстави за жените и со глорификација на машкиот рационализам и доминација. Затоа, кога ваквите модели продуцираат текстови, слики или приказни, тие несвесно го повторуваат она што веќе го имаат научено – жената како убав украс, како објект на желба, како емоционално и зависно суштество, а мажот како херој, лидер, мислител.
Последиците од ова се особено штетни кога млади девојчиња, кои се на пат да го изградат својот идентитет, доаѓаат во контакт со овие алатки. Наместо да најдат простор за слободно изразување, тие честопати се судираат со невидливи рамки – шаблони кои ги туркаат кон „прифатлива“ женственост, дефинирана од алгоритми што ја рециклираат културната историја на патријархатот. Така, генеративната технологија, која теоретски треба да ги ослободи индивидуите од традиционалните ограничувања, на ироничен начин може да ги зароби токму во нив.
Уметноста, која отсекогаш била начин за бегство од догмите, станува уште еден канал каде што се репродуцираат очекувања. Кога девојчиња создаваат уметнички дела со помош на ГВИ, честопати мораат да се борат со ограничениот визуелен речник што технологијата го нуди за нивниот родов израз. Во ваков контекст, не е претерување да се каже дека технологијата, наместо да биде неутрална алатка, станува огледало што го рефлектира едностраното лице на светот – свет во кој девојчињата треба да изгледаат на одреден начин, да се однесуваат според некои стари правила, и да не ја преминуваат црвената линија на „прифатливото“.
5
Машкиот глас во алгоритмите: Пример со визуелна уметност
Генеративните визуелни алатки (како Midjourney, DALL·E, Stable Diffusion) создаваат слики базирани на текстуални инструкции. Кога девојче ќе внесе „self-portrait of a young female artist“, алгоритмот често враќа естетизирана, сексуализирана или стереотипна слика. Истражувањата покажуваат дека визуелните модели имаат тенденција да претпочитаат „западна“ убавина, бела кожа, тенка фигура – што ги потиснува културно различните и реални претстави. Наместо да ја поддржат автентичноста на младите девојчиња уметници, тие често ги туркаат кон стандардизирана естетика создадена од машки, западни кодери. На тој начин, овие системи не само што не охрабруваат креативна слобода, туку ја ограничуваат визијата на корисничките во рамки што одговараат на комерцијализирана, патријархална слика за жената. Уметничкиот израз, кој би требало да биде простор за еманципација, станува контролирана територија каде што алгоритамот диктира што е „убаво“, „прифатливо“ и „видливо“. Девојчињата од различни етнички, телесни и културни средини ретко се препознаваат во тие резултати, што ја намалува нивната самодоверба и чувството на припадност. Во место каде што идентитетот треба да се прослави, тој се филтрира низ машка призма на естетика и технологија.
Кога креативноста е филтрирана низ алгоритам: Емоционалното влијание врз девојчињата
Младите девојчиња уметници кои користат ГВИ за своите проекти очекуваат платформа за изразување, но често се соочуваат со несоодветни одговори или резултати. На пример, кога ќе внесат идеја за феминистички плакат, системот може да врати банални или конформистички верзии. Ваквата технологиска фрустрација води до чувство на невидливост, немоќ или несоодветност – емоции кои ја разнебитуваат самодовербата и креативниот дух. Технологијата која треба да ги ојакнува младите жени станува алатка која ги замолчува. Наместо да го прошири просторот за различност и ангажирана уметност, ГВИ често го стеснува опсегот на прифатливи идеи. Ова може да доведе до автоцензура, каде што младите авторки почнуваат да се прилагодуваат на алгоритмот, наместо да му се спротивстават со својата автентична визија.
6
Родова анализа на генеративниот текст
Модели како ChatGPT се користат за пишување есеи, песни, дијалози и сценарија. Но при анализа на одговорите, се забележува дека машките ликови често се централни, додека женските се додаток или поттик за мажот. Во сценарија каде жената има главна улога, таа често е дефинирана преку нејзината релација со маж (мајка, љубовница, жртва). Младите девојчиња кои сакаат да пишуваат феминистичка поезија или сценарија за силни женски ликови се соочуваат со отпор од моделот кој „не сака“ да излегува од рамката. Наместо да охрабри нови перспективи, генеративната вештачка интелигенција често ја репродуцира културната инерција. Дури и кога ќе побараш храбра, независна хероина, одговорот често е клише или извитоперена верзија што соодветствува на веќе постоечки наративи. Ова го поставува прашањето – дали кодот може да биде навистина неутрален, или е само дигитална маска на системска пристрасност? Ако алатките со кои пишуваме се веќе обликувани од нееднаквост, тогаш и нашите приказни се во опасност да бидат однапред скроени.
Етички импликации и родова репрезентација во тимовите
Генеративната вештачка интелигенција (ГВИ) не се појавува од нигде – таа е производ на луѓе, тимови и цели индустриски системи. Ако тимовите што ги развиваат овие системи се претежно машки, тогаш и вредностите што ќе ги имплементираат несвесно ќе го одразуваат машкиот поглед на светот. Истражувања во тех-индустријата покажуваат дека жените сочинуваат помалку од 20% од вработените во машинско учење, а уште помалку се застапени на лидерски позиции. Овој дисбаланс не е само бројка – тој влијае врз начинот на кој се дефинираат проблемите, се избираат податоците и се тестираат резултатите. Отсуството на женски глас во фазите на дизајн, евалуација и корекција значи дека проблемите со репрезентацијата, пристрасноста или влијанието врз младите кориснички нема да бидат ни препознаени, а камоли решени. Потребно е свесно и систематско вклучување на жени, особено оние со различни културни, социјални и уметнички позадини, за да се создаде технологија која не само што е технички напредна, туку и човечки праведна. Без разноликост во тимовите, алгоритмите ќе продолжат да го говорат јазикот на исклучување.
7
Отпорот: Млади девојчиња кои го менуваат наративот
И покрај бројните системски предизвици, длабоко вкоренетите родови стереотипи и институционалните бариери кои долго време ја ограничуваа улогата на жените во светот на технологијата и уметноста, сè повеќе млади девојчиња денес се осмелуваат и активно освојуваат простор во овие домени. Тие веќе не се само пасивни кориснички на дигиталните алатки и генеративни платформи, туку стануваат моќни и самостојни креаторки. Со помош на сопствени податоци, тие тренираат генеративни модели и создаваат иновативни уметнички проекти кои не само што ги отсликуваат нивните лични визии, туку и имаат за цел да го разоткријат, критикуваат и системски да го демонтираат пристрасниот и нееднакв софтверски код и алгоритми кои долго време ја одржувале машката доминација.
Покрај индивидуалните напори, се појавуваат и различни уметнички колективи и организации кои работат на создавање инклузивна и поддржувачка средина за младите девојчиња. Колективи како „Code Liberation“ нудат простор каде што жените можат да ги развиваат своите вештини, да се менторираат меѓусебно и заедно да креираат генеративна уметност која е не само технички извонредна, туку и длабоко емпатична, критичка кон општествените норми и радикално женска во својот израз. Истовремено, глобални иницијативи како „Girls Who Code“ даваат можност за образование, тренинг и зајакнување на младите жени во техничките области, поттикнувајќи ги да експериментираат, да иновираат и да ја освојат својата улога како идни лидери во светот на технологијата и уметноста.
Овие движења не само што го менуваат традиционалниот наратив кој историски ја одржувал машката доминација, туку и отвораат врати за повеќе гласови, повеќе различни приказни и повеќе слобода во креативниот и технолошки простор. Преку колективен напор, менторство и креативен дијалог, младите девојчиња добиваат шанса да ги надминат старите ограничувања и да создадат генеративна технологија и уметност која е вистински инклузивна, праведна и во служба на сите идентитети. Овој процес значи не само промена во кодот и технологијата, туку и во културата, вредностите и можностите кои тие ги нудат. Во таква иднина, креативноста и иновацијата ќе бидат обележани од разновидност, еднаквост и взаемна почит, што ќе овозможи секоја млада девојка да се чувствува не само видлива, туку и моќна и охрабрена да го обликува светот според своите соништа и идеи.
8
Заклучок
Генеративната вештачка интелигенција претставува една од најмоќните и најиновативни алатки на современото време, но не е ослободена од културниот багаж кој го носат нејзините создатели. Во длабочината на нејзините алгоритми се вградени несвесни предрасуди, историски родови наративи и доминантно машки перспективи кои, иако невидливи на прв поглед, силно влијаат врз начинот на кој младите девојчиња ја доживуваат и разбираат сопствената вредност и потенцијал. Наместо да го прошируваат просторот за креативен израз и личен развој, овие технологии често ги ограничуваат, принудувајќи ги да се вклопуваат во тесни и конформистички рамки. Ова, пак, создава културна бариера која не само што ги спречува да се изразат слободно, туку и ја намалува нивната самодоверба, креативност и желба за истражување.
Сепак, надежта не е изгубена. Преку зголемена свесност за овие проблеми, преку образовни програми кои ги освестуваат младите за моќта и ограничувањата на технологијата, и преку инклузивен пристап во развојот на вештачката интелигенција, можеме да создадеме нови генеративни системи кои ќе бидат вистински простор за инклузија и разновидност. Технологијата може и треба да биде платформа каде што девојчињата не само што ќе се гледаат, туку и ќе се слушаат, каде што нивните приказни, гласови и креативни визии ќе имаат исто толку значење и тежина колку и останатите.
Бъдеќето на кодот не мора да остане затворено во машка доминација или стереотипи. Напротив, тој може да стане човечко, инклузивно и еднакво поле на можности, каде што сите, без разлика на пол, потекло или култура, ќе можат да придонесат и да го обликуваат светот околу себе. Ова бара свесно вложување и промени – не само на техничко ниво, туку и на социјално, културно и етичко. Кога ќе ги разберамe и адресираме вкоренетите предрасуди, технологијата ќе стане вистински сојузник во градењето на свет во кој младите девојчиња ќе имаат простор да растат, да творат и да сонуваат без ограничувања. На крајот, генеративната вештачка интелигенција може да биде алатка за ослободување, ако ја искористиме со намера и грижа кон секој поединец.
9
Литература
10
11