Дали некогаш сте се запрашале зошто, покрај инженерите и програмерите, токму филозофите и феминистките/ите се најгласни во дебатите за AI? Зошто тие постојано ја преиспитуваат, анализираат, па дури и „играат“ со оваа нова технологија, како да е нивна лична интелектуална играчка?
Овој текст е токму за сите вас што се чудите на оваа појава – зошто луѓето што ги замислуваме со книги и прашалници над главата, или со критички ставови за општеството и правдата, се најупорни “играчи” во игротеката наречена „Вештачка интелигенција“?
Во ерата на AI, прашањата за мислењето, автономијата, природата на знаењето и границите на човековото се враќаат на голема врата – но сега не само како апстрактни филозофски дилеми, туку како практични и општествено релевантни теми. Филозофите ја гледаат AI како нов медиум за вечните прашања: “Што значи да мислиш?”, “Може ли алгоритам да биде субјект?”, “Кои се условите за одговорност, слобода и етика во еден автоматизиран свет?” Од Декарт до денес, оваа “игра” со границите на умот и машината е секогаш актуелна.
Феминистките/ите, пак, ја препознаваат AI како поле каде старите општествени пристрасности се прелеваат во нови дигитални форми. Тие прашуваат: “Чиј глас е вграден во алгоритмите?”, “Како ги обликува технологијата родовите и општествените односи?” и “Кој има пристап до дизајнот и контролата на идните машини?” За нив, “играњето” со AI не е само теоретска вежба, туку начин да се откријат скриените механизми на моќ, нееднаквост и исклучување.
Токму затоа, оваа “игра” не е само за неколкумина посветени. Таа е важна за сите нас, бидејќи AI веќе ги обликува секојдневните искуства, од препораките на платформите, преку автоматските одлуки во администрација, до идните работни места и односот кон знаењето и различноста. Кога филозофите и феминистките/ите си “играат” со AI, тие всушност прашуваат во чие име и за каков свет се пишува кодот на иднината.
Оваа “игра” е, всушност, покана за сите да се вклучат: затоа што судбината на AI – и на нашето живеење со неа – не треба да биде оставена само на експертите, туку е прашање за сите што сакаат да знаат, да прашуваат и да замислат поинаква иднина.
Кога ќе погледнеме наназад, ќе видиме дека “играта” со интелигенцијата трае со векови и секогаш била повеќе од само технички предизвик. Во XVII век, Декарт ги замислуваше луѓето и животните како автомати – сложени машини составени од делови и правила, но сепак тврдеше дека “мислењето” е нешто што му припаѓа само на човекот. Оваа дилема, дали машината може да мисли, се пренесува и во XIX век, кога Ада Лавлејс, првата програмерка, пишува дека “машината може да пресметува, но не и да твори идеи”. Нејзиниот увид дека алгоритамот може да биде и поетика, а не само техника, денес се смета за визионерски.
Во XX век, сцената ја презема Алан Тјуринг. Со својот прочуен “Тјурингов тест” тој го поставува прашањето: “Ако не можеме да разликуваме дали разговараме со човек или машина, дали машината мисли?” Тјуринг не само што ги отвора вратите за AI, туку и за цела нова област – когнитивната наука – која почнува да го истражува умот како “информациски процесор”, а мислењето како алгоритамски процес. Филозофијата на умот, пак, станува арена за дебати за свесноста, интенционалноста, и разликата меѓу “симулирано” и “вистинско” мислење.
Во исто време, когнитивната наука и вештачката интелигенција се преплетуваат: компјутерите стануваат лаборатории за експериментирање со поимите “ум” и “интелигенција”, а филозофите, психологи и програмери заедно играат со границите на алгоритамот, симулацијата и креативноста. Оваа “игра” станува уште посложена кога се појавуваат невронските мрежи и генеративните јазични модели, кои не само што решаваат задачи, туку почнуваат да пишуваат поезија, да препознаваат емоции и да симулираат дијалог.
Но, додека низ историјата најгласни во оваа “игра” биле мажите-филозофи и изумители, во сенка остануваат жените и маргинализираните групи – како Ада Лавлејс, но и многу други чии приказни ретко се препознаваат во учебниците. Денес, феминистките/ите и критичките теоретичари/ки ја препознаваат AI како нова “игротека” каде што се тестира не само интелигенцијата, туку и праведноста, видливоста и општествената моќ.
Затоа, кога ќе слушнете дека филозофите и феминистките/ите “си играат” со AI, не станува збор за празна интелектуална вежба или за бегство од реалноста во апстракција. Напротив, нивната игра е сериозна, но и отворена – тоа е игра на замислување, на откривање на скриените димензии зад секој технолошки интерфејс, и на поставување прашања кои другите често ги прескокнуваат во трката по иновација.
На пример, кога филозофите ја “расклопуваат” AI, тие не се задоволуваат само со прашањето “како работи?”, туку прашуваат “што значи ова за тоа како ние ги разбираме луѓето, општеството, вистината, па дури и љубовта?” Тие го насочуваат фокусот кон границите на автоматизмот и автономијата, кон тоа што останува “човечко” кога машините учат да зборуваат, да чувствуваат, па дури и да судат.
Феминистките/ите, пак, со својата игра на деконструкција, ги откриваат “правилата” по кои се кодирани нашите идни дигитални светови. Тие прашуваат: “Кој е претставен, а кој е избришан?”; “Кој има пристап до технолошката моќ, а кој останува на маргините?”; “Како може AI да стане алатка за поголема еднаквост, а не само репродукција на старите нееднаквости во нова, автоматизирана форма?” Преку оваа игра, тие бараат AI да биде простор за нови гласови, нови наративи и нови можности за солидарност.
Во оваа игротека, играта не е само интелектуална – таа е и политичка, етичка, па и емоционална. Бидејќи, како што учи историјата на технологијата, секоја нова “играчка” што ја внесуваме во нашите животи, неизбежно ги менува нашите навики, вредности и очекувања. Ако AI е тука да ни помага, да нè советува, па дури и да нè “разбира”, тогаш мораме да се прашаме: “Кој ќе ја научи да разбира што е важно, што е праведно, што е добро?” – и дали тие критериуми ќе бидат поставени од сите, или само од некои?
Оваа текстуална игротека е повик до сите љубопитни, критични и креативни – без разлика дали се инженерки, филозофи, активистки, учители, или само љубители на добри прашања – да влезат во играта. Зашто иднината на AI и општеството не е нешто што се случува “на другите”, туку нешто што го играме сите заедно, секој ден, со секое прашање, секој клик и секое ново парче код или критика.
И, на крајот, можеби токму во оваа отворена, инклузивна игра, ќе откриеме дека најдобрите одговори доаѓаат од оние што не се плашат да играат – да прашуваат, да преиспитуваат, и да замислат можности што никогаш не би се појавиле ако игротеката беше резервирана само за “експертите”. AI, како филозофска игротека, е тука за сите нас. Дојдете, играјте и прашувајте!