Јана Христовска
- Вовед
Во современото општество, науката, технологијата, инженерството и математиката – познати под заедничката кратенка STEM – претставуваат клучен двигател на економскиот и технолошкиот развој. Сепак, во рамките на овие дисциплини сè уште постои видлива родова нерамнотежа, која се манифестира преку нееднаква застапеност на жените во образованието, истражувањето и работните позиции. Проблемот не е само статистички или професионален; тој ја отсликува длабоко вкоренетата културна и општествена перцепција за „женските“ и „машките“ професии, како и нееднаквиот пристап до можности за развој и признавање.
Родовата нееднаквост во STEM не се појавува спонтано – таа е резултат на долг историски процес во кој жените систематски биле исклучувани или обесхрабрувани од учество во научни и технички области. Иако во последните децении се забележува значителен напредок, бројките и искуствата покажуваат дека структурните бариери, предрасудите и стереотипите и понатаму опстојуваат. Оваа состојба не е ограничена само на големите индустриски земји, туку се рефлектира и во помалите држави како Македонија, каде што традиционалните општествени улоги сè уште имаат силно влијание врз професионалните избори на жените.
- Глобален контекст на родовата нееднаквост во STEM
На глобално ниво, учеството на жените во STEM областите е тема која предизвикува големо внимание во академијата и политиката. Истражувањата покажуваат дека уште од основното образование постои родова поделба во интересите и мотивацијата за учење на природните и техничките науки. Девојчињата често се обесхрабрувани – не директно, туку преку суптилни сигнали кои ги добиваат од околината: учебниците кои претежно прикажуваат машки научници, наставниците кои несвесно повеќе ги охрабруваат момчињата при решавање математички задачи, или родителите кои ги насочуваат ќерките кон „побезбедни“ професии.
Во западните земји, голем дел од истражувањата укажуваат на тоа дека дури и кога жените избираат да студираат STEM дисциплини, тие поретко напредуваат во академијата или индустријата. Ова се должи на неколку фактори: недостаток на менторство, ограничен пристап до истражувачки позиции, несоодветни услови за баланс меѓу професионалниот и приватниот живот, и најважно – перцепцијата дека „жените не припаѓаат таму“.
Дополнително, културните стереотипи имаат голема тежина. Машките карактеристики како рационалност, логика и техничка прецизност често се поврзуваат со успех во науката и инженерството, додека жените се асоцираат со емотивност и социјални вештини. Таквата поделба не само што го ограничува потенцијалот на девојчињата уште од мали, туку го храни и системот на нерамноправност кој потоа се репродуцира во високото образование и на пазарот на трудот.
- Жените во Македонија и нивната положба во STEM и енергетиката
Положбата на жените во STEM секторот во Македонија е сложен социокултурен феномен кој ги спојува глобалните тенденции со специфичните домашни општествени и економски услови. Иако земјата бележи одреден напредок во родовата еднаквост во последните години, особено во образовниот систем и на пазарот на трудот, длабоко вкоренетите општествени стереотипи и структурните нееднаквости и понатаму создаваат пречки за жените да се афирмираат во областите на науката, технологијата, инженерството и математиката.
Во македонскиот образовен контекст, девојчињата уште од основното образование покажуваат високи академски постигнувања во сите предмети, вклучително и природните науки. Сепак, нивната застапеност постепено се намалува во средното и високото образование во техничките дисциплини. Тоа не значи дека девојчињата немаат способности или интерес, туку дека процесот на избор на професионална насока е силно условен од социјалните очекувања. Во многу семејства сè уште доминира верувањето дека инженерството, машинството, енергетиката или информатиката се „машки“ професии, додека жените се „повеќе надарени“ за хуманистички, образовни или здравствени насоки.
Овие перцепции не се изолирани. Тие се пренесуваат преку воспитно-образовниот систем, медиумите и културните норми. Наставниците често несвесно ги поддржуваат машките ученици кога станува збор за решавање математички задачи или технички проблеми, а девојчињата ги пофалуваат за уредност, дисциплина или социјална зрелост. Таквата разлика во пристап создава суптилен, но силен сигнал: дека машките се природно подобри во логичко и техничко размислување. Овој процес на т.н. скриен курикулум влијае врз перцепцијата на девојчињата за тоа што „им припаѓа“ и каде „се чувствуваат соодветни“.
Со преминот во високото образование, овие родови разлики стануваат уште поочигледни. Во Македонија, жените се значително присутни во општествените и здравствените науки, но во факултетите по електротехника, машинство, информатика или енергетика нивната застапеност е далеку помала. Дури и кога жените се запишуваат на технички факултети, тие често се насочуваат кон „помалку тешките“ подрачја – на пример, применета математика, архитектура или биоинформатика, наместо кон енергетика или машинско инженерство.
Причините се повеќеслојни. Прво, постои недостиг од видливи женски модели во овие области. Во јавниот простор, ретко се зборува за женски инженери, научнички или технолошки иноватори. Ова создава празнина во идентитетската претстава на младите девојки – тие не гледаат „себеси“ во тие професии. Второ, голем дел од индустријата во Македонија, особено во енергетскиот сектор, сè уште е доминирана од машки структури и традиционални хиерархии. Работната култура често е конзервативна, а очекувањата од жените – ограничени. Жените кои избираат кариера во инженерството или енергетиката често се соочуваат со сомнежи во нивната стручност, со недоверба во одлуките што ги носат, па дури и со суптилна дискриминација во процесите на унапредување.
Истовремено, македонското општество и натаму го одржува традиционалниот модел на семејство во кој жената е главен носител на грижата за домот и децата. Овој културен образец има силно влијание врз кариерните одлуки. Многу жени, дури и кога се високообразовани во STEM области, се одлучуваат за работни позиции што овозможуваат подобар баланс меѓу професионалниот и приватниот живот – често по цена на пониска заработка или ограничен професионален раст. Во енергетиката, каде работното време, теренската работа и стресот се големи, жените дополнително се обесхрабруваат.
Родовите стереотипи не се само општествена појава, туку имаат и психолошко влијание. Истражувањата покажуваат дека жените во STEM често развиваат пониска самодоверба во сопствените способности, дури и кога имаат исти или подобри резултати од мажите. Тоа чувство на сомнеж – познато како синдром на самозвана експертка – често ги спречува жените да аплицираат за повисоки позиции, истражувачки грантови или лидерски улоги. Во македонскиот контекст, каде што јавниот дискурс ретко ги охрабрува жените да „се истакнуваат“, овој феномен е уште поизразен.
Покрај психолошките и културните бариери, постојат и структурни пречки. Жените во Македонија кои работат во енергетскиот или технолошкиот сектор често се соочуваат со недоволна институционална поддршка – нема доволно програми за менторство, за професионално напредување или за усогласување на работните обврски со семејниот живот. Иако државата има усвоено стратегии за родова еднаквост, нивната примена во приватниот сектор е ограничена. Во академската средина, пак, жените се присутни како асистентки и истражувачки соработнички, но нивниот број значително се намалува на професорските и управувачките позиции.
Сепак, во последните години се појавуваат позитивни промени. Сè повеќе девoјки избираат факултети како ФЕИТ, ФИНКИ и Технолошко-металуршкиот факултет. Неколку иницијативи, како национални програми за поттикнување девојки во технологија, обуки за кодирање и невладини организации што промовираат родова еднаквост во инженерството, почнуваат да даваат резултати. Освен тоа, младите жени инженери кои работат во енергетските компании, во ИКТ секторот или во државните институции се сè погласни во барањата за поголема видливост и родова чувствителност на работните места.
Но, процесот е бавен и често се соочува со отпор. Потребна е промена не само на политиките, туку и на општествената култура – од начинот на кој се претставува науката во училиштата, до медиумските приказни за успех. Сè додека девојчињата растат во средина во која научниците, инженерите и иноваторите се секогаш машки фигури, тие несвесно ќе го доживуваат STEM како туѓ простор.
- Жените во енергетскиот сектор – светски и европски примери
Енергетскиот сектор е една од најстратешките, но и најизазовните индустрии во светот, која долго време е доминирана од машки кадри. Меѓутоа, во последните децении, расте свеста дека родовата еднаквост не е само прашање на правда, туку и предуслов за иновација, продуктивност и одржлив развој. Светски компании, организации и влади веќе превземаат активности со цел да им овозможат подобри можности на жените во енергетиката и да ја искористат нивната креативност и лидерски потенцијал.
Во светски рамки, гиганти во енергетската индустрија како Shell, BP, Siemens и General Electric развиваат програми за поттикнување на жените во техничко-технолошките области. На пример, Shell има глобална иницијатива „Women in Energy Leadership“ која нуди менторство и обуки на жени со висок потенцијал, со цел тие да заземат водечки позиции во компанијата. Од 2023 година, 30% од новите водечки позиции во Shell беа освоени од жени, што претставува значителен напредок во споредба со претходните години. Слични програми има и BP, каде што преку „Women’s Network“ се обезбедува мрежа за поддршка и развој на кариерата, како и промовирање на балансирани политики за работното време.
Меѓународната агенција за обновлива енергија (IRENA) го нагласува придонесот на жените кон енергетската транзиција кон зелена економија. Во нивниот извештај од 2024 година се наведува дека во секторот за обновливи извори на енергија учеството на жените е повисоко отколку во традиционалната енергетика, достигнувајќи до 30-35%. Ова е резултат на шестгодишната кампања „Women in Renewables“ која опфати програми за обука, финансирање на проекти водени од жени и создавање глобални мрежи на професионалки.
Во Европа, Европската Унија активно го промовира зголемувањето на застапеноста на жените во енергетскиот сектор преку различни политики и стратегии. Стратегијата за родова еднаквост на ЕУ ја става фокусот на зголемување на бројот на жени во STEM полињата, вклучувајќи ја и енергетиката. Во земјите како Шведска, Норвешка и Финска, родовата рамноправност во енергетиката е значително подобрена преку национални политики за дискриминација и родово балансирани советодавни органи. На пример, во Шведска повеќе од 40% од инженерските позиции во енергетиката ги заземаат жени, што се смета за една од највисоките бројки во светот.
Германија исто така инвестира во програми како „Frauen in Energie“ (Жени во енергетиката), кои вклучуваат стипендии, менторски програми и работилници за лидерство, со цел да ги поттикнат младите жени да се ангажираат во енергетските технологии и управување. Во Франција, француската агенција за енергетика и клима спроведува програми за поддршка на жени претприемачи во зелена енергија, обезбедувајќи финансиски средства и експертска помош за развој на иновативни енергетски решенија.
Една од најуспешните приказни е на др. Марина Сепулведа, инженерка од Шпанија која води тим за развој на обновливи технологии во мултинационална енергетска компанија. Нејзиното лидерство и проекти се гледаат како пример за влијание на жените во трансформацијата на енергетскиот сектор.
Сепак, и покрај овие позитивни примери, застапеноста на жените во лидерски и технички позиции сѐ уште е под просекот во многу европски земји. Во 2024 година просекот на жени на раководни позиции во енергетските компании во ЕУ изнесува околу 25%, што укажува на потреба од продолжување на напорите. Главните предизвици вклучуваат културни и структурни бариери, недостатокот на менторски мрежи, и ограничени можности за професионално напредување.
Затоа, мерките кои комбинираат законски обврски, образовни реформи и корпоративни политики се клучни за постигнување суштинска промена. Европските фондови за регионален развој и програмите како Horizon Europe обезбедуваат финансиска поддршка за проекти насочени кон подобрување на родовата рамноправност во енергетскиот сектор.
Гледајќи кон иднината, светските и европските примери покажуваат дека промовирањето на жените во енергетиката не само што ја подобрува праведноста во општеството, туку помага и во решавањето на комплексните предизвици поврзани со енергетската безбедност и одржливост.
- Промени, иницијативи и идни перспективи – политики, едукација и идни чекори
Гледајќи кон иднината, родовата еднаквост во STEM и, посебно, во енергетскиот сектор бара системски и интегриран пристап кој ќе ги опфати сите нивоа од образовниот процес до професионалната пракса и лидерството. Во последните години, како во светски, така и во европски и домашен контекст, се забележуваат значајни промени и инцијативи кои имаат за цел да ги срушат историските бариери и да отвораат пат за поголема инклузивност на жените.
Политичките рамки и законодавните мерки играат клучна улога во овој процес. Во рамките на Европската Унија, политиката за родова еднаквост се интензивно спроведува преку стратегии како „Европа 2030“ и „Зелениот договор“, кои поставуваат конкретни цели за зголемување на застапеноста на жените во техничките и иновативните сектори. Националните влади, вклучително и Македонија, се повикуваат да имплементираат родово-сензитивни политики, кои не само што ќе ја зголемат видливоста на жените во STEM, туку и ќе овозможат рамноправен пристап до обуки, напредување и финансиски средства.
Едукативните иницијативи играат основна улога во изградбата на родово инклузивна култура уште од најмали години. Во многу европски земји, програмите за поттикнување на девојчиња во природните и техничките науки вклучуваат активности како што се работилници, натпревари, летни кампови и менторски програми. Во Финска и Холандија, на пример, е воведен систем на ран детски развој кој активно работи на рушење на родовите стереотипи преку интердисциплинарни методи и вклучување на семејствата во процесот. Овие пристапи се важни бидејќи создаваат почетна мотивација и самодоверба кај младите девојки.
Во приватниот сектор, енергетските компании почнуваат да воведуваат интерни политики за родова еднаквост кои вклучуваат флексибилно работно време, родителски одмор од двете страни, како и програми за професионален развој и менторство насочени кон жени. Компании како Siemens и Enel спроведуваат внатрешни анкети за културната клима и преземаат конкретни чекори за создавање на инклузивни тимови, а резултатите посочуваат пораст на задоволството и продуктивноста кај жените вработени.
Македонија исто така бележи иницијативи кои имаат потенцијал да ја зголемат родовата еднаквост во STEM и енергетиката. Неколку невладини организации како „Жени во наука“ и „Техножените“ спроведуваат обуки за кодирање, иновации и лидерство, како и кампањи за подигање на свеста за значењето на жените во технологијата. Универзитетите, како Факултетот за електротехника и информациони технологии (ФЕИТ), развиваат програми кои ги охрабруваат студентките да се ангажираат повеќе во истражувачките проекти и студентските организации.
Иднината на родовата еднаквост во STEM и енергетиката зависи од здружени напори кои ќе овозможат постојани промени. Од образованието кое ги руши стереотипите, преку јавните политики кои обезбедуваат рамноправен пристап и финансиска поддршка, до корпоративните стратегии за инклузија и развој на жените како лидери, секој сегмент од системот има улога за исполнување на оваа цел.
Клучен чекор напред е и развојот на мрежи за поддршка и соработка, кои овозможуваат размена на искуства и ресурси меѓу жените во STEM и енергетиката. Меѓународни конференции, работилници и платформи за поврзување на професионалки ја зголемуваат видливоста на жените и ја создаваат заедницата што делува како поттик и инспирација.
Заклучно, патот кон родова еднаквост во STEM и енергетиката е комплексен, но не и невозможен. Со конзистентна волја, системски пристап и широка соработка, може да се создаде иднина каде каде жените ќе имаат рамноправна улога во развојот и иновациите, а општеството ќе се движи кон еднаквост како основа на прогрес и квалитетен живот.
- Фокус на Македонија – состојба, предизвици и општествени бариери
Во Македонија, како и во многу други земји, родовата еднаквост во STEM областа останува предизвик со повеќе слоеви. Иако младите жени покажуваат голема желба и потенцијал за инженерство, наука и технологии, реалноста на професионалниот свет често им поставува неизвесни бариери. Застапеноста на жените во техничките и енергетските сектори е значително помала во споредба со другите сфери на образование и работа, што е резултат на историски долг пат на исклучување и родово мотивирани ограничувања.
Македонското општество носи силен печат од својата комплексна историска минатост, вклучувајќи ги вековите под турското робство, кои оставија трајни последици во општествените структури и вредносни системи. Овој историски контекст ја објаснува до одреден степен застојаноста во ослободувањето од традиционалните и патријархални модели кои и денес ја условуваат улогата на жената во семејството и општеството. Во многу заедници, постои чувство на „време да не се брза“, како резултат на ова застојување во одредени сфери од јавниот и приватниот живот, што ги задржува жените во улогата на традиционални носителки на домашните обврски.
Еден од клучните предизвици во Македонија е силно вкоренетата традиционална перцепција за „машките“ и „женските“ улоги, која се одразува и во семејното воспитување, образовниот систем и работната средина. Во многу домови и заедници, уште од мали нозе на девојчињата им се наметнуваат очекувања насочени кон конзервативни кариерни патеки, додека изборот на технички и технолошки професии се смета за „машка област“. Овие норми создаваат директна и индиректна дискриминација што влијае врз самодовербата на младите жени и нивната подготвеност да влезат и да останат во STEM секторот.
Образовниот систем е уште едно важно поле каде се гледаат ефектите од овие предрасуди. Девојчињата во училниците често се охрабруваат повеќе кон дисциплини поврзани со хуманистичките науки, додека машките ученици се повеќе поттикнуваат да се ориентираат кон природните науки и техниката. Иако статистиките покажуваат дека успехот на девојчињата во природните науки е добар, со тек на време, по преминувањето во средното и високото образование, нивната застапеност во техничките факултети значително опаѓа.
Во самите индустриски и енергетски компании, работната атмосфера често ја одразува традиционалната доминација на мажите. Жените често се соочуваат со недостаток на поддршка, менторство и развојни можности, како и со скриени форми на дискриминација. Талентираните професионалки се намалуваат на број во повисоките раководни позиции, а нивните идеи и достигнувања почесто остануваат незабележани. Оваа ситуација се дополнува и со институционални слабости во имплементацијата на родово чувствителни политики и програми.
Културните обврски кон семејството и домот претставуваат дополнителен товар за жените во STEM и енергетиката во Македонија. Традиционалните улоги бараат од нив да ја прилагодат својата кариера кон семејниот живот, што понекогаш доведува до компромиси со професионалниот развој и можностите за напредување. Овие услови создаваат комплексен мозаик од предизвици кои ја спречуваат еднаквоста и го забавуваат напредокот во овие важни области.
За да се разбијат овие бариери, неопходна е ефикасна меѓусекторска соработка, која ќе вклучува државни институции, образовни установи, приватниот сектор и граѓанските организации. Промените мора да бидат широко опфатни, почнувајќи од промена на културните модели и образовните приоритети, па сè до конкретни мерки за поддршка на жените во професионалната пракса и лидерските позиции. Само со системски и долгорочни акции може да се создаде инклузивна средина во која жените во Македонија ќе можат целосно да ги остварат своите потенцијали во STEM и енергетиката.
- Заклучок
Улогата на жените во енергетиката сè уште останува под нивото кое одговара на нивниот потенцијал и значењето што го имаат како двигатели на одржливиот развој и иновациите. Иако во последните години се забележуваат позитивни поместувања и иницијативи за зголемување на нивното учество, реалноста покажува дека бариерите и предизвиците се сè уште значајни и комплексни. Особено во Северна Македонија, каде што историските, културните и социјалните фактори создаваат дополнителен товар врз патот кон родова еднаквост во STEM и енергетските сектори.
Сепак, динамичните процеси поврзани со зелената енергетска транзиција отвораат нови хоризонти и создаваат поволни услови за поголемо вклучување на жените во новите и растечки индустрии. Зелена енергија, обновливите извори, енергетската ефикасност и дигитализацијата се полета во кои родовата еднаквост може да се поттикне преку свесни и инклузивни политики, програми за обука и менаџерски стратегии. Во овој контекст, жените не само што можат да заземат поважни улоги, туку и да го обликуваат идниот развој на енергетиката, донесувајќи различни перспективи и решенија.
Еден од клучните прекршувачи на оваа состојба во Македонија е недостатокот на родово дисагрегирани податоци и суштински анализи што би овозможиле прецизно мапирање на состојбата, бариерите и можностите. Без јасен увид во статистиките и динамиката на застапеност, тешко е да се креираат целни политики и мерки кои ќе ги адресираат посебните потреби и пречки на жените во овие сектори. Ова значи дека е неопходно да се вложат напори во развојот на системи за собирање и анализа на податоци кои ќе ја поддржат транспарентноста и ефикасноста на интервенциите.
Политичката волја мора да биде комплементирана со интерсекторска соработка помеѓу корпоративниот сектор, академијата и државните институции. Само координирани и конзистентни акции, кои ги интегрираат образованието, обуките и работните политики, можат да формираат кохерентен систем кој ќе овозможи жените да влезат во STEM кариерите, да растат, да се едуцираат и да станат лидери. Особено е важно да се развијат програми за менторство и професионална поддршка, кои ќе ги поттикнат жените да ги надминат културните и структурните бариери, како и чувство на неизвесност и сомнеж во сопствените способности.
Освен институционалната и политичката поддршка, неопходна е и промена на општествените ставови и културата. Поттикнувањето на родово чувствително образование, медиумски кампањи и јавни дискусии може да ја разбијат традиционалната поделба на улогите и да ја изградат свеста за еднаквост како суштинска вредност. Истовремено, претставувањето на успешни жени од енергетскиот и STEM секторот како позитивни модели може да им послужи како инспирација на младите девојки и да ги мотивира да ги следат истите патеки.
Сумирано, и покрај повремените предизвици, постојат јасни сигнали, можности и сили кои го поттикнуваат напредокот кон родова еднаквост во енергетскиот сектор во Северна Македонија. Само преку посветен, системски и сеопфатен пристап, кој ги вклучува сите засегнати страни и го признава комплицираниот карактер на проблемот, ќе се создаде животна и професионална средина во која жените ќе можат достоинствено и рамноправно да учествуваат и да ја обликуваат иднината на енергетиката и технологијата во земјата.
- Литература (избрани извори)
1. European Commission — Equality platform for the energy sector (EU). https://energy.ec.europa.eu/strategy/equality-platform-energy-sector_en
2. European Commission — Gender balance in R&I field and role of women in energy transition (2024). https://research-and-innovation.ec.europa.eu/news/all-research-and-innovation-news/gender-balance-ri-field-improve-role-women-energy-transition-2024-03-08_en
3. IRENA — женска застапеност во обновливите извори (2024). https://www.irena.org
4. IEA — Energy and gender. https://www.iea.org/topics/energy-and-gender
5. UN Women — North Macedonia country data. https://data.unwomen.org/country/north-macedonia
6. ICRW — EVN Macedonia case study (Gender-smart investing). https://www.icrw.org/wp-content/uploads/2019/09/ICRW_EVN-Macedonia_CaseStudy.pdf
7. MEPSO — официјален сајт и информации. https://www.mepso.com.mk
8. Women in Energy — Global Study 2024 (NES Fircroft/Women in Energy). https://www.womeninenergy.org.uk/wp-content/uploads/2024/03/WomenInEnergy_2024.pdf