Илина Ангеловска

Апстракт

Во современото дигитално општество, онлајн насилството претставува сериозен проблем кој сè почесто добива родова димензија. Жените и девојките, како и лицата од ЛГБТИ заедницата, често се мета на различни форми на дигитално вознемирување, вклучувајќи закани, психолошки напад, објавување интимни фотографии без согласност и говор на омраза. Целта на оваа семинарска работа е да се анализира како родот влијае врз формите, интензитетот и последиците од кибернасилството, како и да се разгледаат постојните мерки и стратегии за превенција.

Вовед

Дигиталната технологија во последните две децении предизвика вистинска револуција во начинот на кој луѓето живеат, работат и комуницираат. Интернетот, социјалните мрежи и мобилните апликации овозможија брз пристап до информации, глобална поврзаност и нови можности за учење и професионален развој. Денес, речиси секој аспект од секојдневието е поврзан со дигитални платформи од образованието и здравството, до политичката комуникација и забавата.

Сепак, покрај бројните позитивни страни, дигиталната трансформација носи и нови предизвици. Една од најсериозните појави што произлегуваат од прекумерната или неодговорната употреба на технологијата е кибернасилството, кое може да има длабоки психолошки и социјални последици за поединецот. За разлика од традиционалните форми на насилство, кибернасилството се карактеризира со тоа што се случува во виртуелен простор, каде што границите меѓу приватното и јавното се често избришани, а насилникот може да дејствува анонимно и континуирано.

Кибернасилството не е само индивидуален проблем, туку и општествен феномен кој ја одразува нееднаквоста во моќта, постоечките родови стереотипи и дискриминацијата која постои и офлајн. Родот, како социјална категорија, игра клучна улога во тоа како насилството се манифестира и кои групи се најчесто погодени. Жените и девојките се особено изложени на форми на насилство, додека мажите почесто се соочуваат со потсмевање и закани.

Затоа, анализата на кибернасилството мора да вклучува родова перспектива, која ќе помогне да се разбере не само природата на насилството, туку и неговите длабински причини и последици. Истовремено, неопходно е да се разгледаат и можните решенија од законски мерки и технолошки алатки, до едукативни програми кои ќе промовираат дигитална етика, толеранција и почитување на човековите права.

1. Род и технологија: Меѓусебна зависност и нееднаквост

Развојот на дигиталните технологии и пристапот до интернет се сметаат за еден од најважните општествени напредоци на 21 век. Сепак, иако технологијата има потенцијал да создаде нови можности за образование, економска независност и комуникација, пристапот до неа не е еднаков за сите. Истражувањата покажуваат дека постои изразена родова нееднаквост во начинот на користење и пристапување до дигиталните ресурси. Жените, особено во земјите во развој и во руралните средини, имаат помал пристап до интернет, технолошки уреди и дигитална едукација во споредба со мажите.

Овие разлики не се случајни, туку произлегуваат од подлабоки општествени и културни фактори кои ги обликуваат родовите улоги. Традиционалните перцепции за улогата на жената во семејството и општеството често ја ограничуваат нејзината технолошка самодоверба и желба за вклучување во дигиталниот простор. Од друга страна, мажите почесто се охрабрувани да се занимаваат со технологии и информатика, што резултира со нерамномерна распределба на дигиталната моќ и влијание.

Оваа нееднаквост не се манифестира само преку пристапот до технологија, туку и во начинот на кој таа се користи. Технологијата може да биде и алатка за ослободување и средство за контрола. Како што истакнува Citron , интернетот има двојна природа, од една страна овозможува слобода на изразување и поврзување, но од друга, го олеснува ширењето на родово базирано насилство, говор на омраза и дигитално прогонство. Жените кои се јавни личности, новинарки или активистки често стануваат цел на координирани онлајн напади со цел нивно замолчување или дискредитација .

Покрај тоа, разликите во дигиталната писменост меѓу половите придонесуваат за различна изложеност на ризици. Жените со помалку технолошки вештини потешко ги препознаваат и пријавуваат случаите на дигитално насилство, што создава дополнителна ранливост.Истражувањата нагласуваат дека нееднаквиот пристап до знаење и технолошки ресурси резултира со нееднакви можности за самозаштита и правна реакција.

Сепак, технологијата може да биде и моќно средство за еманципација. Платформите за онлајн образование, дигиталната активистичка култура и феминистичките движења на интернет овозможуваат жените да се здружуваат, едуцираат и мобилизираат во борбата против насилството и дискриминацијата. Преку дигиталните медиуми, жените стекнуваат глас и видливост во јавниот простор што долго време им бил ограничен.

Сепак, за да се постигне вистинска родова рамноправност во дигиталната ера, неопходно е системско унапредување на пристапот до технологија и дигитална едукација. Тоа подразбира воведување на образовни програми за девојчиња и жени, поддршка за нивно учество во технолошките професии и развивање родово чувствителни политики за дигитална инклузија. Само преку комбиниран пристап, кој ги препознава социјалните, економските и културните бариери, технологијата може да стане вистинско средство за родова еднаквост, а не дополнителен извор на нееднаквост.

2. Поим и форми на кибернасилство

Кибернасилството (или дигитално насилство) претставува секој облик на насилно, заканувачко или вознемирувачко однесување кое се одвива преку интернет или други дигитални средства за комуникација. Овој тип на насилство може да биде извршен преку различни онлајн канали: социјални мрежи, електронска пошта, форуми, апликации за пораки, видео платформи и дури и преку онлајн игри. Главната карактеристика што го разликува кибернасилството од традиционалното е неговиот обем, анонимност и постојаност односно насилникот може да дејствува без физичко присуство, а содржините можат да останат достапни долго време и да бидат повторно споделувани.

Кибернасилството може да се манифестира на повеќе начини и форми, кои често се преплетуваат:

2.1 Кибер-предаторство (cyberstalking)

Оваа форма се однесува на континуирано следење, шпионирање или навлегување во приватноста на друго лице преку дигитални платформи. Насилникот може да испраќа закани, да собира лични податоци или да го следи движењето и активностите на жртвата. Во повеќето случаи, кибер-предаторството има психолошки последици врз жртвата, создавајќи чувство на страв, несигурност и губење на приватноста.

2.2 Онлајн вознемирување (cyber harassment)

Онлајн вознемирувањето подразбира континуирано испраќање навредливи, понижувачки или агресивни пораки преку интернет. Жените и девојките се особено ранливи на овој тип насилство, особено кога се активни во јавната сфера како новинарки, политичарки, активистки или инфлуенсерки. Често, вознемирувањето има и сексуализирана природа, со коментари за изгледот, закани за силување или објавување интимни содржини.

2.3 Дигитално понижување (doxxing и outing)

Овој тип вклучува објавување на приватни информации за лице без негова согласност, како што се адреса, телефонски број, фотографии или лични податоци. Doxxing се користи како средство за заплашување и контрола. Кај жените, ова може да биде поврзано и со сексуално понижување, каде приватни фотографии или пораки се споделуваат со цел да се наруши угледот и интегритетот на жртвата.

2.4 Говор на омраза и дискриминација на интернет

Говорот на омраза претставува изразување ставови што поттикнуваат насилство или нетрпеливост врз основа на род, сексуална ориентација, етничка припадност или религија. Жените, особено оние кои јавно зборуваат за родова еднаквост, често се цел на координирани онлајн напади, понижувања и закани. Таквиот говор не само што ја загрозува индивидуалната безбедност, туку и создава непријателска онлајн средина.

2.5 Киберзаплашување и уцена

Во оваа форма, насилникот користи компромитирачки материјали за да го уцени или контролира жртвата. Може да бара пари, интимни фотографии или други услуги. Во некои случаи, уцената добива транснационален карактер, каде жртвите се манипулирани преку меѓународни криминални групи.

Во современото општество, кибернасилството често се минимизира, бидејќи не вклучува физички контакт. Сепак, неговите последици можат да бидат подеднакво сериозни и да водат кон анксиозност, депресија, социјална изолација и нарушено чувство на безбедност. Со зголемената употреба на дигитални технологии, се зголемува и потребата за правна регулатива, едукација и дигитална етика, кои ќе го ограничат ширењето на ваквите форми на насилство.

3. Родови аспекти на кибернасилството

Родовата димензија на кибернасилството произлегува од длабоко вкоренетите општествени нееднаквости и стереотипи меѓу половите, кои се пренесуваат и во дигиталниот простор. Иако интернетот често се перцепира како „слободна и неутрална“ средина, во пракса тој го рефлектира постојниот општествен поредок и моќните односи што постојат офлајн. Како резултат на тоа, жените и девојките, особено оние кои се јавно активни, непропорционално повеќе се изложени на различни форми на дигитално насилство.

Истражувањата на организацијата UN Women (2023) укажуваат дека повеќе од 70% од жените кои користат интернет изјавиле дека барем еднаш доживеале некој облик на дигитално вознемирување. Во најголем дел од случаите, насилството има сексуализирана природа, вклучувајќи коментари за изглед, навреди поврзани со родот или сексуалноста, закани за силување или објавување интимни фотографии без согласност. Таквите напади не се само форма на индивидуално насилство, туку и механизам на контрола и замолчување, преку кој се настојува да се задржи традиционалната нерамнотежа на моќ меѓу половите.

Жените кои се активни во јавниот и политичкиот живот  како новинарки, истражувачки репортерки, политичарки, јавни личности и активистки се особено ранливи на дигитални напади. Овие напади најчесто имаат за цел да ја дискредитираат нивната стручност, морал или женственост, наместо да се насочат кон нивната работа или идеи. На пример, новинарки кои известуваат за корупција или човекови права често добиваат стотици навредливи пораки и закани на социјалните мрежи, а некои дури се соочуваат и со дигитално следење или кражба на приватни податоци.

Родовите аспекти се забележуваат и во различните видови на кибернасилство што ги доживуваат мажите и жените. Додека жените најчесто се изложени на сексуализирани и лични навреди, мажите се почесто цел на навреди поврзани со машкоста, физичката сила или статусот. Сепак, жените се многу почесто предмет на долготрајно и координирано вознемирување, кое може да премине во реална физичка опасност.

Покрај тоа, ЛГБТИ заедницата се соочува со зголемен ризик од дигитално насилство поради дискриминација и предрасуди. Лицата кои се идентификуваат како трансродови или небинарни се често мета на омаловажувачки пораки, обиди за „аутинг“ (разоткривање на нивниот идентитет без согласност) и јавни навреди. Таквото насилство има сериозни последици врз нивното ментално здравје, чувство на припадност и лична безбедност.

Родовите аспекти на кибернасилството не се ограничени само на индивидуални случаи, туку имаат и структурален карактер. Медиумските платформи, алгоритмите и општествените норми често придонесуваат за одржување на родовите стереотипи. На пример, автоматските системи за модерирање содржина на некои платформи неретко не ги препознаваат суптилните форми на родово насилство, особено кога тие се изразени преку сарказам, слики или симболи.

Дополнително, жените во технолошкиот сектор често се соочуваат со онлајн малтретирање на работното место, особено кога заземаат лидерски позиции. Истражувањата покажуваат дека ваквите искуства можат да доведат до повлекување од јавниот живот, автоцензура и намалена професионална ангажираност, што индиректно придонесува кон намалување на нивната видливост и застапеност.

Со оглед на тоа, борбата против кибернасилството мора да ги земе предвид родовите специфики, бидејќи „еднообразен“ пристап не е доволен за решавање на сложената динамика на дигиталното насилство. Неопходно е воведување на политики и механизми кои ќе ги штитат сите групи, но особено оние што се најмногу изложени на ризик. Тоа вклучува едукација за дигитална етика, родова сензитивност и медиумска писменост, како и зголемена одговорност на дигиталните платформи за препознавање и отстранување на вознемирувачка содржина.

4. Родови стереотипи и говорот на омраза и културата на молк

Онлајн просторот често ја репродуцира родовата нееднаквост која постои во општеството. Родовите стереотипи, како очекувањата дека жените треба да бидат покорни, смирени или емоционално зависни, а мажите доминантни и агресивни, имаат директно влијание врз тоа кои лица ќе станат цел на насилство и на кој начин. Жените и девојките се почесто изложени на сексуализирани закани, навреди или дури закани со физичка штета, особено ако се активни во јавниот простор како новинарки, активистки или политичарки. Овие напади не се случајни – тие ја поттикнуваат културата на страв и молк и ја ограничуваат видливоста и влијанието на жените во дигиталната сфера.

Мажите, од друга страна, исто така можат да станат жртви на онлајн насилство, но во друга форма. Ако не ги исполнуваат општествените очекувања за „машкост“ или агресивност, тие се изложени на ритуализирано малтретирање, навреди или посмешување, што ја нагласува тесната врска помеѓу родовите стереотипи и формите на дигитално насилство.

Родовите стереотипи ја зајакнуваат културата на срам и вина, која го ограничува отвореното пријавување на насилството и создава чувство на беспомошност кај жртвите. Тие исто така влијаат на начинот на кој општеството реагира на ваквите инциденти, често игнорирајќи го насилството кога тоа не соодветствува на доминантните родови очекувања. На пример, закани кон јавни личности жени се понекогаш минимизирани или оправдувани, додека кај мажите се сметаат за помалку сериозни, што го прави системот на заштита нееднакво применлив и непредвидлив.

Разбирањето и разнишувањето на овие стереотипи е клучно за создавање на инклузивен и безбеден дигитален простор. Образовните програми кои промовираат родова еднаквост и критичко размислување за родовите улоги можат значително да ја намалат ранливоста на младите и да поттикнат поодговорно однесување во онлајн просторот. Паралелно, едукативни кампањи кои ги разоткриваат и демистифицираат стереотипите ја подигнуваат јавната свест и овозможуваат колективно осудување на насилството, без разлика на полот на жртвата.

Поддршката за жртвите, вклучувајќи онлајн групи и форуми каде што се промовира емпатија и заштита, исто така е значајна. Тие создаваат простори каде жртвите можат да споделат искуства, да најдат психолошка и практична поддршка и да се вклучат во активности кои го зголемуваат нивното чувство на моќ и контрола.

Во крајна линија, борбата против родово мотивираното кибернасилство не се состои само во санкционирање на напаѓачите, туку и во системско разнишување на родовите стереотипи, промоција на еднаквост и создавање општествена култура на почитување и поддршка. Само на тој начин дигиталниот простор може да стане безбеден и инклузивен за сите, независно од пол или родова припадност.

5. Психолошки и социјални последици

Последиците од кибернасилството можат да бидат длабоки, долготрајни и да остават сериозни траги врз менталното здравје, емоционалната стабилност и социјалниот живот на жртвата. За разлика од традиционалните форми на насилство, онлајн насилството е често постојано присутно – содржината објавена на интернет може да биде достапна во секое време и да се шири неконтролирано, што го отежнува процесот на заздравување и зголемува чувството на беспомошност.

Психолошките последици вклучуваат развој на анксиозни нарушувања, депресија, посттрауматски стрес, како и намалена самодоверба и самопочит. Жртвите често доживуваат постојан страв дека нападите ќе се повторат, па дури и кога насилството престанало, тие остануваат во состојба на хипервнимание и недоверба кон дигиталната околина. Кај младите лица, особено кај девојките, овие искуства можат да доведат до повлекување од социјалните мрежи и онлајн активности, што резултира со намалена дигитална писменост, ограничени можности за учество во јавниот простор и помалку можности за професионален развој.

Покрај индивидуалните психолошки последици, кибернасилството има и значајни социјални импликации. Жртвите можат да се соочат со стигматизација во своите заедници, особено ако станува збор за објавување интимни фотографии или лажни информации. Оваа стигма често ги принудува жртвите да молчат и да не пријавуваат насилство, што дополнително ја зајакнува културата на неказнивост.

Жените и девојките кои се цел на сексуализирано кибернасилство често чувствуваат социјална изолација и губење на доверба во институциите, бидејќи пријавите за вакви случаи често не се сфаќаат сериозно или не резултираат со конкретни мерки. Ова ја создава перцепцијата дека дигиталниот простор не е безбеден за жените и дека тие треба да се самоцензурираат, што директно влијае на нивната слобода на изразување и учество во јавниот живот.

Долгорочно, ваквите искуства можат да доведат до намалена мотивација за образование и професионален развој, како и до ограничено вклучување во општествените процеси. На општествено ниво, тоа создава системски јаз во дигиталната еднаквост меѓу половите и го продлабочува родовиот јаз во пристапот до технологија и дигитални ресурси.

Истражувањата на World Health Organization (WHO) и UNICEF покажуваат дека младите жртви на кибернасилство се изложени на повисок ризик од самоизолирање, самоповредување и дури суицидални мисли, особено кога нападите се јавни и кога се поврзани со сексуален или родово мотивиран контекст. Поради тоа, потребно е воспоставување систем на психолошка поддршка, едукација за дигитална безбедност и развивање емпатија и одговорност кај младите корисници на интернетот.

6. Мерки, политики и стратегии за превенција

Борбата против кибернасилството бара системски и координиран пристап, кој ги вклучува сите општествени чинители – институциите, образовниот систем, граѓанскиот сектор, медиумите и технолошките компании. Со оглед на тоа што кибернасилството е мултидимензионален феномен, неговата превенција мора да биде заснована и на законски механизми, и на образовни, технолошки и културни стратегии.

Во Македонија, со усвојувањето на Законот за спречување и заштита од насилство врз жените и семејното насилство (2021), за првпат се воведе можноста дигиталното насилство да биде правно санкционирано. Законот го проширува поимот на насилство и на психолошко, економско и електронско малтретирање, што претставува важен чекор кон родово чувствителен пристап во сферата на дигиталната безбедност. Сепак, и покрај законската рамка, потребна е поголема имплементација и институционална координација меѓу МВР, судството, центрите за социјална работа и невладините организации.

Од аспект на јавни политики, важно е државата да промовира програми за едукација и превенција во училиштата, каде што младите луѓе би се запознавале со етичките аспекти на онлајн комуникацијата, последиците од дигиталното насилство и начинот на пријавување на вакви случаи. Воведувањето на предмети како „Дигитална етика“ или „Интернет и одговорност“ во основното и средното образование би придонело кон развивање свест кај младите за одговорно користење на интернетот.

Граѓанските организации имаат значајна улога во зголемувањето на јавната свест и обезбедувањето поддршка за жртвите. Организации како ХЕРА, Реактор – Истражување во акција и UN Women North Macedonia веќе реализираат кампањи за промоција на родова еднаквост и спречување на онлајн насилство. Тие често обезбедуваат и правна и психолошка помош, како и советувалишта за дигитална безбедност, што претставува клучен ресурс за жените и младите кои се соочиле со вознемирување на интернет.

На технолошко ниво, потребно е компаниите кои управуваат со социјални мрежи да преземат поголема одговорност во регулирањето на содржината. Алгоритмите за рано препознавање на навредлива или заканувачка содржина, функциите за блокирање и пријавување, како и јасните политики за заштита на приватноста, се основни алатки во борбата против онлајн насилството. Исто така, платформите треба да овозможат побрза реакција на пријави за родово мотивирано насилство и да соработуваат со националните органи кога се идентификуваат случаи на сериозни закани.

Во рамките на Европската унија, неколку иницијативи може да послужат како пример за домашна имплементација. Програмите како Digital Services Act (2022) и EU Strategy on Combating Gender-Based Violence (2020–2025) промовираат обврска на платформите да отстрануваат штетна содржина и да обезбедат транспарентност во модерирањето. Овие механизми се значајни, бидејќи покажуваат дека превенцијата на кибернасилството не може да се постигне само со индивидуални напори, туку бара регионална и меѓународна соработка.

Од аспект на стратегии за поддршка на жртвите, неопходно е развивање на национални центри за дигитална безбедност и 24-часовни линии за помош, каде што жртвите би можеле да добијат информации, психолошка поддршка и правна помош. Дополнително, треба да се обезбеди и обука на полицијата и судските службеници за препознавање и соодветно постапување во случаи на кибернасилство со родова димензија.

Конечно, борбата против кибернасилството бара промена на општествените ставови и културата на одговорност. Секој корисник на интернет треба да ја препознае својата улога во одржување на безбедна онлајн заедница. Развивањето на култура на дигитална етика, почитување и родова еднаквост е долгорочна, но суштинска мерка за создавање здраво и инклузивно дигитално општество.

7. Образование и дигитална писменост како превенција на родово мотивирано кибернасилство

Образованието и развојот на дигитална писменост се клучни алатки во борбата против кибернасилството, особено кога станува збор за родово мотивирано онлајн насилство. Младите, особено девојките, кои немаат доволно знаење за безбедно користење на дигиталните платформи, се поранливи на навреди, закани и сексуализирано вознемирување. Недоволното разбирање на дигиталните ризици може да доведе до тоа жртвата да не препознае навредлива содржина или да не знае како да реагира, што дополнително го продолжува трауматскиот ефект на кибернасилството.

Воведувањето на програми за родово сензитивна дигитална етика во образовниот систем е една од најефикасните стратегии за превенција. Тие програми можат да ги опфатат следниве аспекти:

1. Разбирање на родовите стереотипи и нивното влијание во онлајн просторот – учениците учат како социјалните и културните норми влијаат на начинот на кој се однесуваат луѓето на интернет и како овие стереотипи го создаваат просторот за родово мотивирано насилство.
2. Развивање на дигитални вештини за заштита – тоа вклучува поставување приватни профили, препознавање на сомнителни пораки, блокирање и пријавување на насилници, како и разбирање на безбедносните поставки на социјалните мрежи.
3. Промоција на дигитална граѓанска одговорност – младите се учат на почитување на другите корисници, емпатија во онлајн комуникацијата и важноста на етичко однесување во дигиталниот простор.
4. Обучување за постапување во случаи на вознемирување – програмите треба да ги научат учениците како да ги документираат случаите на насилство, кога и како да пријават инцидент, и кои институции можат да обезбедат помош и заштита.

Истражувањата покажуваат дека образовните интервенции значително ја намалуваат ранливоста на младите на кибернасилство. Девојките кои учествуваат во вакви програми почесто пријавуваат случаи на онлајн вознемирување, имаат поголема самодоверба и не се повлекуваат од дигиталниот простор, што ја зголемува нивната дигитална писменост и можностите за учество во современото општество.

Покрај формалното образование, важна улога имаат и граѓанските организации, кои организираат семинари, работилници и кампањи за дигитална безбедност и родова еднаквост. Таквите активности им овозможуваат на младите да ги развијат своите критички и аналитички вештини, да препознаваат родово мотивирани навреди и да се заштитат од потенцијални ризици.

На долг рок, инвестицијата во образование и дигитална писменост придонесува за создавање на безбеден и инклузивен дигитален простор. Преку системско едуцирање на младите, се гради култура на родова еднаквост, почитување и одговорност, што е основа за спречување на кибернасилството не само кај индивидуалците, туку и на општествено ниво.

Дополнително, родово сензитивното образование создава предуслов за јавно осудување на насилството, промовирање на активна улога на жртвите во пријавување на инциденти и поддршка од заедницата. На тој начин, се намалува социјалната изолација и стигмата поврзани со кибернасилството, а дигиталниот простор станува повеќе безбеден и еднаков за сите корисници, без разлика на пол или родова припадност.

Заклучок

Онлајн насилството претставува продолжение на постојните родови и општествени нееднаквости кои се пренесуваат во дигиталниот простор. Иако интернетот создава можности за слободен израз и комуникација, тој често станува место каде се репродуцира дискриминацијата и насилството кон жените и маргинализираните групи.

Ефикасната борба против кибернасилството бара интегриран пристап што ги комбинира технолошките, правните и образовните мерки. Најуспешни се стратегиите кои паралелно ги зајакнуваат законите и ја унапредуваат дигиталната писменост и етиката.

Особено значајно е образованието, кое може да поттикне развој на критичко размислување и почитување на родовата еднаквост кај младите. Истовремено, инклузивните политики и пристапните дигитални алатки треба да обезбедат заштита и еднаков пристап за ранливите групи.

На крај, промовирањето на родовата еднаквост и одговорно дигитално однесување не само што ќе го намали кибернасилството, туку ќе придонесе кон создавање праведно, безбедно и инклузивно општество.

Литература

• UN Women. (2023). Online and ICT-facilitated violence against women and girls. Retrieved from https://www.unwomen.org/ 
• Council of Europe. (2022). Cyberviolence and gender-based violence online. Retrieved from https://www.coe.int/ 
• https://northmacedonia.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/report_mkd.pdf
• United Nations Population Fund (UNFPA) North Macedonia. (2022). Невидливи закани: Родово-базирано насилство извршено со (зло)употреба на технологијата врз лицата со попреченост. https://northmacedonia.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/report_mkd.pdf
• World Health Organization (WHO). (2021). Violence against women prevalence estimates, 2018. Geneva: WHO. https://www.who.int/publications
• UNICEF. (2022). Digital safety and online violence: Protecting children in the digital age. New York: UNICEF. https://www.unicef.org/ 
• Council of Europe. (2022). Combating online and ICT-facilitated violence against women and girls: Guidance for policymakers. Strasbourg: Council of Europe. https://www.coe.int/
• ХЕРА – Асоцијација за здравствена едукација и истражување. (2022). Онлајн насилството како форма на родово базирано насилство. Скопје: ХЕРА. https://hera.org.mk/ 
• Реактор – Истражување во акција. (2020). Жените и дигиталниот простор во Македонија: Предизвици и препораки. Скопје: Реактор. https://reactor.org.mk/ 
• Македонски центар за меѓународна соработка (МЦМС). (2021). Родова еднаквост и дигитална трансформација во Северна Македонија. Скопје: МЦМС. https://mcms.mk/