Санела Стојковска

1. Вовед

Во денешното дигитално општество, вештачката интелигенција (AI) претставува една од најбрзо развивачките технологии, со потенцијал да го трансформира секој аспект од човечкото живеење — од здравството и образованието, до транспортот, економијата и безбедноста. Но, и покрај технолошкиот напредок, едно прашање сè повеќе излегува на површина: дали сите општествени групи се подеднакво застапени во креирањето на овие системи кои ќе го обликуваат нашето утре? Ова особено се однесува на родовата еднаквост и улогата на жените во развојот на вештачката интелигенција.

Историски гледано, жените играле клучна улога во развојот на компјутерските науки — од Ада Лавлејс, која се смета за првиот програмер, до Грејс Хопер, која го разви еден од првите компајлери. Сепак, со развојот на технологијата и индустријата, застапеноста на жените во технолошките сектори започна да опаѓа, особено во високо специјализираните подрачја како што се машинското учење и вештачката интелигенција. Според бројни меѓународни истражувања, жените сочинуваат помалку од 22% од работната сила во областа на AI, што укажува на значајна родова нерамнотежа која може да има сериозни импликации врз начинот на кој AI системите се дизајнираат и применуваат.

Недоволната застапеност на жените не е само прашање на статистика или правична застапеност — таа има директно влијание врз квалитетот и правичноста на самите AI системи. Ако системите се развиваат од страна на хомогени тимови, постои реален ризик од вградување на пристрасности, несвесни стереотипи и ограничувања кои можат да ја репродуцираат или дури и да ја засилат постојната нееднаквост во општеството. Примери за тоа се алгоритми кои при регрутација фаворизираат мажи, системи за препознавање на лице кои потешко препознаваат жени од различни етнички групи, или асистенти кои одговараат на начин што ја поддржува традиционалната родова улога.

Во овој семинарски труд, ќе се анализира прашањето за родовата еднаквост во вештачката интелигенција, со фокус на улогата на жените во развојот на AI системи. Ќе се разгледаат историските придонеси на жените во технологијата, моменталната застапеност, причините за родовата нерамнотежа, последиците од таа состојба, како и позитивни примери и иницијативи кои имаат за цел да ја поттикнат вклученоста на жените. Целта на овој труд е не само да го прикаже постоечкиот проблем, туку и да понуди насоки за создавање поинклузивна и пофер технолошка иднина.

2. Историски осврт: Жени во технологијата

Кога зборуваме за историјата на технологијата, често доминираат имињата на мажи – иноватори, научници и визионери кои ги воделе технолошките револуции. Сепак, зад многу клучни технолошки откритија и развојни чекори стојат и жени чии придонеси биле маргинализирани, игнорирани или во најдобар случај – недоволно препознаени. Историјата на жените во технологијата не е само сведоштво за нивната интелигенција и способност, туку и за борбата за еднаквост, признавање и видливост во една традиционално машка сфера.

Жените започнале да играат значајна улога во развојот на технолошките науки уште од 19-тиот век, во време кога дури и образованието за жени било ограничено. Сепак, многу од нив го надминале тој предизвик со своја упорност, страст и љубопитност кон науката. Нивната вклученост станала особено значајна за време на Втората светска војна, кога мажите биле ангажирани на фронтот, а жените преземале позиции во индустријата, математиката и инженерството. Тогаш многу жени работеле како „компјутери“ – лица кои рачно вршеле сложени пресметки неопходни за воена технологија и аеронаутика. За жал, нивниот труд бил третиран како административна поддршка, а не како интелектуален придонес, што резултирало со нивно бришење од историјата на технологијата за децении наназад.

Во периодот по војната, со појавата на првите електронски компјутери, жените продолжиле да бидат дел од развојот на програмирањето. Програмерството, во своите почетоци, не било сфатено како престижна или „машка“ професија, па затоа многу жени добиле можност да се ангажираат. Но, со растот на индустријата и нејзината професионализација, овие жени биле постепено потиснати од своите позиции, а новоформираниот „имидж“ на програмерот како маж ја ограничил понатамошната инклузивност.

И покрај системските бариери, жените успеале да направат значајни чекори во различни области на технологијата. Но, нивната приказна ретко била дел од официјалните учебници и историски записи. Тие често работеле во сенка, без признание, но со огромен придонес за напредокот на човештвото. Тоа што историјата не ги славела нивните достигнувања не значи дека тие не постоеле – токму напротив, нивната истрајност и љубов кон науката остануваат инспирација за многу млади жени денес.

Овој историски преглед не служи само како потсетник за неправдите од минатото, туку и како повик за иднината – да создадеме услови каде што секој талент, без оглед на пол, ќе има еднаква шанса за развој, признание и влијание во технолошкиот свет. Без видливоста на жените од минатото, не можеме целосно да ја разбереме ни сегашноста, ниту да ја обликуваме поинклузивната иднина на технологијата што ја посакуваме.

3. Статистики и застапеност: Колку жени се вклучени во развојот на AI глобално и во Македонија

Во последните две децении, развојот на вештачката интелигенција (AI) стана симбол на технолошкиот прогрес и дигиталната трансформација на општеството. Меѓутоа, и покрај технолошката еволуција и огромниот потенцијал што го нуди ова поле, застапеноста на жените во развојот на AI останува загрижувачки ниска – како на глобално, така и на локално ниво. Статистиките покажуваат дека родовиот јаз во технолошките професии не се намалува со истото темпо како што се развива технологијата, што укажува на длабоко вкоренети општествени и институционални бариери.

Глобалните податоци, добиени од извештаи на UNESCO, World Economic Forum и други релевантни организации, укажуваат дека само околу 22% од професионалците кои работат во областа на вештачката интелигенција се жени. Овој процент станува уште помал кога се анализираат повисоките нивоа на кариера, односно лидерските позиции, каде жените сочинуваат помалку од 15%. Овие податоци не само што ја откриваат нерамномерната застапеност, туку и посочуваат на структура на систем во која мажите доминираат во клучните одлуки, истражувања и дизајн на технологии кои имаат огромно влијание врз секојдневниот живот на луѓето.

Покрај бројчаната нерамнотежа, постои и квалитативна разлика во пристапот до ресурси, платите и можностите за напредување. Жените во AI сè уште заработуваат помалку од своите машки колеги, се соочуваат со помалку можности за истражување, а често се и помалку присутни на академски конференции, панел-дискусии и во авторски тимови за научни трудови. Кога го свртиме вниманието кон Македонија, иако точните статистики се поскромни и поретки, ситуацијата е слична. Во последните години се забележува благ пораст на интересот кај девојчињата за STEM образование, но сè уште мал број жени завршуваат студии или специјализираат во области поврзани со вештачката интелигенција. Според податоци од неколку универзитети и истражувања на национални организации, жените сочинуваат приближно 30–35% од студентите на техничките факултети, но нивниот процент опаѓа значително кога се гледаат напредни студии, научно-истражувачки активности и вработеност во ИКТ индустријата.

Технолошките компании во Македонија исто така ретко вработуваат жени на позиции директно поврзани со развој на AI системи, а уште поретки се жените кои водат истражувачки тимови, стартапи или носат одлуки за етичка примена на технологијата. Иако постојат иницијативи како девојки-програмираат или хакатони што ги поттикнуваат младите девојчиња да се заинтересираат за технологија, нивното влијание сè уште не е доволно за да предизвика значајна трансформација. Севкупно, статистичката реалност укажува на фактот дека AI – и покрај својот прогресивен карактер – останува поле со длабока родова нерамнотежа. Ова не е само прашање на фер застапеност, туку и на квалитетот на самите AI системи. Кога жените се исклучени од процесите на дизајн, развој и имплементација, технологиите кои настануваат се со поголем ризик да одразуваат машки перспективи, пристрасности и да ги репродуцираат истите нееднаквости што постојат во реалниот свет. Затоа е исклучително важно да се инвестира во еднаквост и инклузивност – не само како морална обврска, туку и како неопходен предуслов за правично и одржливо технолошко општество.

4. Родовата пристрасност во образованието и кариерниот развој

Родовата пристрасност е суптилен, но длабоко вкоренет проблем кој започнува уште во детството и има долгорочно влијание врз животните избори на девојчињата. Во контекст на образованието и кариерниот развој, оваа пристрасност делува како невидлива бариера која ги одвраќа жените од науката, технологијата, инженерството и математиката (STEM), а со тоа и од современите технолошки полиња како вештачката интелигенција.

Од најрана возраст, девојчињата се изложени на родови стереотипи кои диктираат што „е за нив“ и што „не е за нив“. Образовниот систем, без разлика дали директно или индиректно, често ги поддржува овие перцепции. Учебниците, наставните примери и улогите што ги играат наставниците и професорите неретко ја засилуваат идејата дека техничките и логички дисциплини се „машки“ по природа. Девојчињата кои покажуваат интерес за математика, програмирање или роботика честопати се соочуваат со сомнежи, пониски очекувања или дури и подбив – од врсници, но и од самите наставници. Овие суптилни сигнали создаваат чувство на несоодветност и недоверба во сопствените способности, што доведува до тоа многу од нив да се откажат од интересите пред да им биде дадена вистинска шанса.

Во високото образование, бројот на жени на технички факултети е значително понизок во споредба со мажите. Дури и оние кои се одлучуваат да студираат во оваа насока, се соочуваат со култура која често ја фаворизира машката амбиција и самодоверба, додека жените мора постојано да се докажуваат за да бидат прифатени како рамноправни. Ова се однесува и на пристапот до менторство, учество во проекти и поддршка за научно-истражувачка работа – ресурси кои се клучни за понатамошен кариерен развој.

Во професионалниот свет, пристрасноста продолжува на суптилни, но влијателни начини. Жените често се потценувани во интервјуа, добиваат помали шанси за лидерски улоги и нивниот глас е помалку слушнат во стручни дискусии. Покрај тоа, AI индустријата, иако млада и динамична, сепак го рефлектира општествениот модел во кој мажите доминираат. Кога тимовите што ги развиваат AI решенијата се претежно машки, жените тешко се пробиваат и често не добиваат исти можности за напредок, поврзување или преземање одговорни позиции.

Важно е да се разбере дека оваа пристрасност не се манифестира само преку отворена дискриминација, туку и преку т.н. „стаклен таван“ – невидливите граници кои ги ограничуваат жените во нивниот кариерен раст. Понекогаш тие бариери доаѓаат од структурни нееднаквости (како нееднаква плата или недостаток на поддршка за балансирање работа и приватен живот), а понекогаш и од самата култура на компанијата, каде жените се чувствуваат како исклучоци или како „квота“ што треба да се исполни.

Оваа реалност ја ограничува не само индивидуалната слобода на жените, туку и го спречува целокупниот општествен и технолошки напредок. Кога потенцијалот на половина од човештвото не е искористен, иновацијата страда, а решенијата што се креираат не го одразуваат реалниот спектар на потреби, искуства и вредности.

5. Програми за поддршка на жени во STEM/AI

Соочени со децениска родова нееднаквост и недоволна застапеност на жените во научните и технолошките полиња, бројни организации, институции и иницијативи низ светот започнаа со развој на програми наменети специјално за поддршка и охрабрување на жените и девојчињата да се вклучат во STEM и, конкретно, во вештачката интелигенција. Овие програми не само што го признаваат постоењето на структурните бариери, туку и активно работат на нивно надминување преку образование, менторство, стипендии, вмрежување и јавно застапување.

Програмите за поддршка на жени во STEM/AI функционираат на повеќе нивоа. Прво и основно, тие имаат за цел да ги инспирираат девојчињата уште од рана возраст да ја развиваат својата љубопитност кон науката и технологијата. Во многу држави се организираат работилници, летни кампови, интерактивни обуки и натпревари по роботика и програмирање исклучиво за девојчиња. Целта на овие активности не е само техничко знаење, туку и создавање на чувство на припадност, самодоверба и мотивираност – вредности кои се клучни за понатамошен образовен и професионален избор.

На повисоко образовно ниво, постојат стипендиски програми, стажирања и академски поддршки насочени кон студентки кои се запишани на студии по компјутерски науки, машинско учење, податочна наука и други слични области. Универзитетите, особено во САД и Европа, сè почесто воведуваат програми со фокус на родова еднаквост, каде што на жените им се нуди дополнителна едукација, пристап до ресурси и мрежи на ментори. Токму менторството претставува еден од највлијателните аспекти на овие програми – кога една млада жена има можност да учи, да се инспирира и да се поврзе со успешна професионалка во AI, таа добива не само знаење туку и модел за тоа што е возможно.

Од практичен аспект, сè повеќе технолошки компании создаваат интерни иницијативи за поттикнување на родова еднаквост. Преку програми за професионален развој, интерни мрежи за жени, едукативни обуки и транспарентни политики за регрутација, тие се обидуваат да изградат инклузивна корпоративна култура. Водечките компании во индустријата како Google, IBM и Microsoft инвестираат значителни ресурси за да поттикнат диверзитет во своите тимови за развој на AI, и тоа преку партнерства со невладини организации, доделување грантови и поддршка за хакатони и иновациски програми кои ги предводат жени.

Во последните неколку години се појавија и глобални иницијативи како „Women in AI“, „Girls Who Code“, „AI4ALL“, „SheCodes“ и многу други, кои играат суштинска улога во глобалната борба за родова инклузивност. Тие организираат конференции, доделуваат награди, креираат едукативни платформи и се залагаат за промени во политиките – сето тоа со цел жените да добијат глас и место во AI индустријата. Дополнително, тие ги охрабруваат жените не само да учествуваат во развојот на технологијата, туку и да бидат нејзини лидери и креатори на иднината.

Иако во Македонија ваквите програми се уште во зародиш, сепак постојат охрабрувачки примери – како иницијативите на неколку технички факултети, невладини организации што организираат обуки и настани, и посебни стипендии за девојчиња кои студираат информатика или инженерство. Потребна е поголема институционална поддршка и широка јавна свест за важноста од ваквите програми – бидејќи кога жените се поддржани, целото општество има корист.

На крајот, ваквите програми не се само обид за „исправување на неправда“ – тие се инвестирање во талент, креативност и перспектива која одамна била потценета. Жените имаат што да понудат во светот на вештачката интелигенција, а овие програми ја отвораат вратата за да го сторат тоа слободно, рамноправно и со гордост.

6. Успешни жени лидери во AI индустријата

И покрај тоа што вештачката интелигенција сè уште е доминирана од машка работна сила, последниве години сè повеќе жени излегуваат на површината како пионерки, лидери и визионерки во ова брзорастечко поле. Нивните успеси не само што го пробиваат „стаклениот таван“, туку и претставуваат важен сигнал дека иднината на технологијата мора да биде еднакво водена од талентирани индивидуи – без разлика на нивниот пол. Овие жени не се само технички експертки, туку и иноватори, истражувачи, менаџерки, претприемачки и активистки, кои го менуваат начинот на кој ја замислуваме и користиме вештачката интелигенција.

Меѓу највлијателните имиња во индустријата се жени кои имаат директно влијание врз истражувањето, развојот и етичката примена на AI. Нивната работа опфаќа различни аспекти – од научни истражувања до управување со технолошки гиганти и основање на стартапи. Со својата експертиза, тие покажуваат дека женскиот глас во технологијата не само што е важен, туку и неопходен за балансирано и одговорно креирање на дигиталната иднина.

Пример за тоа е Fei-Fei Li – професорка на Универзитетот Stanford и ко-директорка на Stanford Human-Centered AI Institute. Таа е една од водечките фигури во областа на компјутерскиот вид и нејзината работа директно придонесе кон развојот на ImageNet – база на податоци што одигра клучна улога во револуцијата на длабокото учење. Покрај нејзиниот научен придонес, Fei-Fei Li отворено зборува за потребата од поголема етичка свесност во развојот на AI и за тоа колку е важно жените да бидат дел од тимовите што ги дизајнираат овие технологии.

Рана Ел Калјуби (Rana el Kaliouby), ко-основачка на Affectiva, исто така е истакнат пример на жена која ја револуционизира примената на вештачката интелигенција во емоционалната анализа. Нејзиниот стартап разви технологии кои препознаваат човечки емоции преку анализа на изрази на лицето, а нејзината мисија е да создаде AI што е „емоционално интелигентна“ и етички одговорна. Со својот личен и професионален пат – од Египет до водство во Бостон – таа инспирира илјадници млади жени низ светот.

Исто така, во доменот на технолошките гиганти, постојат жени како Meredith Whittaker – претседателка на Signal Foundation и поранешна вработена во Google, која јавно се залага за транспарентност, одговорност и елиминирање на пристрасноста во AI системите. Таа е гласен критичар на комерцијализацијата на податоците и нивната злоупотреба, и нејзината работа ја истакнува важноста на активизмот во рамките на технолошките кругови.

Освен поединки, сè повеќе жени основаат сопствени компании, истражувачки центри и невладини организации посветени на AI, етиката и еднаквоста. Тие не се само кориснички на технологијата – тие се нејзини креаторки. Во индустрија каде одлуките донесени денес ќе ја оформат реалноста утре, потребно е лидерство што ја разбира комплексноста на светот – и токму жените лидери во AI тоа го носат со себе.

7. Заклучок

Родовата еднаквост во вештачката интелигенција не е само прашање на фер застапеност, туку и суштински предуслов за креирање технологии што навистина ги одразуваат потребите и вредностите на целото човештво. Како што видовме низ овој труд, и покрај историскиот придонес на жените во технологијата – кој со години бил потценуван или игнориран – денес нивната застапеност во полето на вештачката интелигенција останува ниска и неретко маргинализирана. Глобалните и локалните статистики покажуваат загрижувачки дисбаланс, а жените се уште се соочуваат со бројни пречки – од стереотипи во образованието, преку ограничен пристап до ресурси и менторство, па сè до бариери во кариерниот развој и учество во носењето одлуки.

Присутна е и родова пристрасност во самите AI системи – феномен што директно произлегува од недоволниот диверзитет на тимовите што ги развиваат. Вештачката интелигенција е онолку правична и објективна колку што се правични луѓето што стојат зад неа. Кога во процесот недостига женска перспектива, резултатите често се алгоритми што ја рефлектираат и засилуваат веќе постоечката нееднаквост.

Сепак, не се сите трендови негативни. Постои зголемен интерес за создавање инклузивна технолошка средина, и се повеќе програми, иницијативи и мрежи ширум светот работат активно на поддршка на жените во STEM и AI. Преку стипендии, обуки, менторства и професионално вмрежување, овие програми ги охрабруваат девојчињата да се издигнат над родовите бариери и да го следат својот интерес за технологијата. Покрај тоа, се повеќе жени успешно се пробиваат како лидери во индустријата – истражувачки фигури, професорки, основачки на стартапи, директори и јавни активистки, кои со својот пример ја менуваат перцепцијата за тоа кој може и треба да води во технолошката револуција.

Но, за да се постигне вистинска промена, не е доволно само поединечен успех. Потребна е структурна трансформација – од образованието до политиките за вработување и корпоративната култура. Потребна е јавна поддршка, државни стратегии и општествена свест што ќе ја препознае вредноста на родовиот баланс како предуслов за одржлив и етички технолошки развој.

На крајот, родовата еднаквост во вештачката интелигенција не треба да биде избор – туку обврска. Тоа е прашање на правичност, но и на квалитет. Само преку инклузивен пристап, каде жените и мажите се еднакво вреднувани и слушнати, ќе можеме да изградиме AI системи што навистина ќе служат на сите – и ќе придонесат за посилно, поправедно и попаметно општество.

8. Користена литература

1. UNESCO. (n.d.). International Day of Women and Girls in Science. UNESCO. https://www.unesco.org/en/days/women-girls-science
2. World Economic Forum. (2018). The global gender gap report 2018. https://www.weforum.org/reports/the-global-gender-gap-report-2018
3. Women in AI. (n.d.). Empowering women in AI. https://www.womeninai.co
4. Girls Who Code. (n.d.). Closing the gender gap in tech. https://girlswhocode.com
5. AI Now Institute. (2019). Discriminating systems: Gender, race and power in AI. https://ainowinstitute.org/discriminatingsystems.pdf
6. OECD. (2017). The pursuit of gender equality: An uphill battle. https://www.oecd.org/education/the-pursuit-of-gender-equality-9789264281318-en.htm
7. UN Women. (n.d.). Gender equality and digital technology. https://www.unwomen.org/en
8. Stanford Institute for Human-Centered Artificial Intelligence. (n.d.). People-first AI. https://hai.stanford.edu
9. Lunden, I. (2020, March 8). Women in AI: Breaking through the noise. TechCrunch. https://techcrunch.com
10. McKinsey & Company. (2020). Women in the workplace 2020. https://www.mckinsey.com/featured-insights/diversity-and-inclusion/women-in-the-workplace