АндрејТасевски

1. Вовед

Во текот на последните неколку децении, информациско-комуникациските технологии (ИКТ) се трансформираа во суштински двигател на економскиот и општествениот развој. Иновациите во оваа област влијаат на секој аспект од секојдневниот живот – од здравство, образование и вработување, до комуникација, мобилност и управување со ресурси. Сепак, додека технологијата се развива со огромна брзина, родовата застапеност и еднаквост во ова поле не напредува со исто темпо. Жените сè уште се недоволно претставени во технолошките професии, а нивното учество во дизајнот, развојот и имплементацијата на иновативни решенија е ограничено. Овој дисбаланс не е само прашање на социјална неправда, туку и бариера за целосно искористување на креативниот и иновативниот потенцијал на општеството.

Истражувањата укажуваат дека различноста во тимовите, особено родовата, може значително да го подобри квалитетот на иновациите и да овозможи создавање на технологии што се посоодветни и покорисни за поширок спектар на корисници. Кога жените се активно вклучени во технолошкиот развој, се отвора простор за иновативни пристапи кои ги земаат предвид специфичните потреби, искуства и перспективи на различни групи. Ова е особено важно во процесите на дизајн на производи, каде родовата чувствителност и пристапност можат да доведат до поинклузивна технологија која ги рефлектира вистинските потреби на корисниците.

Целта на оваа семинарска работа е да ги истражи начините на кои претставништвото на жените во ИКТ влијае врз иновациите, со посебен акцент на родовата иновација, дизајн фокусиран на корисникот и технологија водена од различноста. Таа ќе понуди историски и современ преглед на улогата на жените во технологијата, ќе ги анализира постојните предизвици и бариери со кои се соочуваат, како и позитивни примери и политики кои ја поттикнуваат нивната вклученост. Поставена во контекст на глобалните и локалните развојни цели,  има за цел да ја истакне потребата од активно вклучување на родовата перспектива во технолошките процеси и политики. Со тоа, ќе се даде придонес кон дебатата за одржлива и праведна дигитална иднина, во која жените не се само корисници, туку и креатори на технологијата.

2. Жените во развојот на технологијата низ историјата

Иако денес технолошките професии често се перципираат како машки домен, историјата на технологијата и компјутерските науки не може да се раскаже без споменување на жените кои поставиле темели во ова поле. Тие придонесувале на различни начини – како програмерки, математичарки, дизајнерки и иноваторки – но нивните достигнувања често останувале во сенка или биле систематски занемарувани. Како што наведува историчарката Мери Вејрс, „жените не беа отсутни од историјата на технологијата – тие беа систематски избришани од неа“ (Wajcman, 1991).

Првата личност која ја замислила идејата за програмер била жена — Ада Лавлејс, ќерка на поетот Лорд Бајрон, која во средината на 19. век работел со Чарлс Бебиџ на неговата аналитичка машина. Таа напишала алгоритам за машината, кој денес се смета за првата компјутерска програма. Таа самата запишала: „Аналитичката машина може да ги следи правилата кои ние ѝ ги задаваме, но не може да мисли или да создава сама. Тоа е наша работа“ (Lovelace, 1843).

Во текот на Втората светска војна, илјадници жени биле вработени како „компјутери“ – човечки пресметувачи. Посебно значајни се шестте жени кои го програмирале ENIAC, првиот електронски дигитален компјутер. Историчарката Џенингс (2003) истакнува дека „тие жени не само што ја овозможија работата на ENIAC, туку и ги поставија темелите на модерното програмирање, иако нивната работа со години беше игнорирана“.Една од најистакнатите жени од тој период била Грејс Хопер, која го развила програмскиот јазик COBOL. Нејзиниот придонес кон развојот на софтверот го променил начинот на кој се користат компјутерите денес.

И покрај нивните реални и конкретни придонеси, жените често биле избришани од историјата. Приказната за жените кои го програмирале ENIAC е само еден пример. Според Хикс (2017), „жените беа витални за успехот на раната компјутерска ера, но нивните имиња едвај се споменуваат во стручната литература или јавните наративи“.

Исто така, медиумите и индустриските извештаи често го запоставувале трудот на жените, што резултираше со недостиг од женски улоги-модели. Како што наведува UNESCO (2017): „Недоволното признавање на придонесот на жените во науката и технологијата го одржува родовиот јаз и ја спречува новата генерација девојчиња да се замисли себеси во тие улоги.“

Овој недостаток од видливост придонел за создавање на родови стереотипи, каде што технолошката компетентност се врзувала исклучиво за мажи, што продолжува да има последици и денес. Во првите децении од развојот на компјутерите, програмирањето било дури и доминирано од жени. Но, со порастот на престижот и платите, професијата постепено се претвори во машка територија. Како што опишува Абат (2016), „Кога програмирањето стана важно и добро платено, мажите почнаа да го преземаат, а жените полека беа истиснати“.

Овој тренд бил дополнително зајакнат со маркетингот на персоналните компјутери во 1980-тите, насочен првенствено кон момчиња, со што се создало дигитална нееднаквост уште од најрана возраст. Истражувањата покажуваат дека „младите момчиња имаат значително поголема веројатност да имаат технолошка самодоверба уште од основно училиште“ (Cheryan et al., 2015).

На институционално ниво, жените во ИКТ се соочуваат со помали можности за напредување, повисоки стапки на отпуштање и послаба застапеност на лидерски позиции. ИТ индустријата долго време толерирала „токсични“ работни култури, каде жените не се чувствуваат добредојдени. Една студија на McKinsey (2020) истакнува дека „жените, особено оние од малцински заедници, се потешко прифаќани и побрзо ги напуштаат технолошките работни места“.

3. Состојба на женското претставништво во ИКТ денес

Во дигиталната ера, информациските и комуникациските технологии (ИКТ) имаат клучна улога во општествениот развој. Сепак, присуството на жените во ИКТ сè уште е значително помало во споредба со мажите. И покрај зголемената глобална свест за родова еднаквост, жените се соочуваат со системски бариери, стереотипи и недостаток од институционална поддршка во технолошките професии.

Глобалната статистика покажува дека жените се сè уште значително потценети во ИКТ-секторот. Според податоците на Меѓународното здружение за телекомуникации (ITU), помалку од 30% од глобалната работна сила во ИКТ се жени (ITU, 2023). Истото истражување укажува дека само 32 од 165 национални регулатори на ИКТ се предводени од жени, што значи дека жените имаат ограничено влијание врз политиките што ја обликуваат индустријата.

На европско ниво, според Европската комисија, жените претставуваат околу 18% од дипломираните ИКТ-специјалисти, а само 17% работат во секторот ИКТ (European Commission, 2022). Во Северна Македонија, според истражувањето на Европската фондација за обука, жените сочинуваат само 27% од вработените во ИКТ, а само 12% се на раководни позиции (ETF, 2023). Овие податоци јасно укажуваат на структурен родов дисбаланс, и глобално и локално.

Жените кои сакаат да градат кариера во ИКТ се соочуваат со низа бариери – од социјални до институционални. Истражување на ISACA (2017) идентификува пет главни пречки: недостаток на менторство (48%), отсуство на женски модели на лидерство (42%), родова пристрасност (39%), нееднакви можности за раст (36%) и нееднакви плати (35%).

Многу жени чувствуваат дека немаат еднаков пристап до обука, промоција и клучни улоги во рамки на проектите. Истражувањето на McKinsey & Company (2020) покажува дека жените во технолошкиот сектор имаат помали шанси да бидат унапредени и почесто ја напуштаат индустријата поради „култури на исклучување“ и работни услови кои не ги земаат предвид нивните специфични потреби.

Во локален контекст, компаниите во Северна Македонија често немаат формални стратегии за родова еднаквост. Истражувањето на Open Space (2023) укажува дека голем дел од ИКТ фирмите немаат политики за менторство, флексибилно работно време или мерки за спречување на родова дискриминација.

Родовите стереотипи сè уште имаат силно влијание врз перцепцијата на жените во технологијата. Од рана возраст, девојчињата се соочуваат со пораки дека „технологијата е машка работа“, што резултира со ниска самодоверба и откажување од технолошки или инженерски кариери. Како што наведуваат Cheryan et al. (2015), „културниот наратив дека ИКТ е за мажи е главна бариера за вклучување на жените“.

Покрај тоа, образовниот систем често не нуди доволно поддршка за девојчињата кои покажуваат интерес за ИКТ. Недостатокот од родово чувствителна наставна програма, несоодветни наставници и малку женски модели во учебниците го одржуваат јазот во интерес и успех. Институциите, исто така, ретко развиваат програми што ги таргетираат жените за лидерски позиции. Според ITU (2023), глобалниот јаз во лидерство и политичко влијание во ИКТ е еден од најтешко надминливите аспекти на родовата нееднаквост.

4. Родова иновација и дизајн фокусиран на корисникот

Во денешното дигитално и технолошки напредно општество, дизајнот на производи и услуги не може да биде неутрален. Родот, културните разлики и пристапноста се суштински фактори во развојот на инклузивни решенија. Родово сензитивниот дизајн не е само прашање на еднаквост, туку и на квалитет, ефективност и одржливост на иновациите.

Традиционално, производите и технологијата се развивале според машкиот корисник како „стандард“, што довело до системска нееднаквост. Пример за тоа е автомобилскиот безбедносен појас, кој долго време бил тестиран врз машки кукли, занемарувајќи ја физиономијата на жените – резултирајќи со повисок ризик од повреди кај жените во судири (Criado Perez, 2019).

Инкорпорирањето на родова перспектива во дизајнот значи внимателна анализа на различни биолошки и социјални фактори што влијаат врз користењето на производите. Овој пристап овозможува развој на решенија што се прилагодени на поширок спектар на корисници, што го зголемува и пазарниот опфат.

„Технологија водена од различноста“ (diversity-driven technology) е концепт што промовира дизајнирање врз база на инклузија, односно земање предвид на различните идентитети, тела и искуства уште во најраните фази од развојот. Овој принцип бара мултидисциплинарен пристап, каде што инженерите, дизајнерите и корисниците со различни искуства соработуваат.

Компанијата “Apple”, на пример, се соочи со критики за нивната Health апликација која при лансирањето во 2014 не вклучуваше менструален календар – значајна потреба за милиони жени. Подоцна, “Apple” ја ревидираше апликацијата, вклучувајќи родови специфични функционалности – што покажа како недоволната родова анализа може да резултира со пропуст во технологија.

Корисничкото искуство (UX) не е универзално – родот влијае врз перцепцијата, употребливоста и довербата во технологијата. Истражувањата покажуваат дека жените често се чувствуваат помалку уверени во користење на технолошки уреди поради недостиг на прилагодени упатства, визуелен дизајн и поддршка (Venkatesh & Morris, 2000).

Покрај тоа, родот е поврзан со пристапноста. На пример, мобилни апликации за јавен транспорт кои не предвидуваат параметри како осветленост, безбедност на локација или достапност на тоалети – можат да бидат помалку употребливи за жените, особено во урбани средини со висок ризик од насилство. Инклузивниот дизајн значи креирање производи и услуги што може да ги користи најширок можен спектар на луѓе, без потреба од адаптација. Овој пристап е поврзан со концептот на „универзален дизајн“, но оди чекор подалеку – вклучувајќи различност во процесот на креација.

Компанијата “Nike” разви спортски градници и патики дизајнирани со различни типови женски тела во предвид, преку обемни истражувања со спортистки. Ова не само што ја зголемила продажбата, туку и го засилил имиџот на брендот како чувствителен на различноста. Слично, “Microsoft” разви “Xbox” адаптивен контролер – дизајниран за луѓе со различни физички способности, што дополнително го прошири базата на корисници.

Слика 2: Адаптивен контролер
Извор: https://adage.com/article/special-report-cannes-lions/microsofts-xbox-adaptive-controller-wins-cannes-grand-prix-brand-experience-and-activation/2179131/ 

5. Социјални и пристапни аспекти на технологијата

Истражувањата покажуваат дека жените, особено во земјите во развој, имаат значително помал пристап до интернет и дигитални уреди во споредба со мажите. Според „GSMA Mobile Gender Gap Report 2022“, жените имаат 16% помалку веројатност да користат мобилен интернет во споредба со мажите, што се должи на комбинација од економски, социјални и културни фактори (GSMA, 2022).

Освен тоа, перцепцијата и употребата на технологијата варираат според родот. Според студијата на Venkatesh & Morris (2000), жените имаат тенденција да ја оценуваат технологија според социјалната релевантност и корисност, додека мажите повеќе се фокусираат на функционалноста. Ова влијае врз начинот на кој жените учествуваат во технолошките процеси и дали технологијата ги задоволува нивните потреби.

Еден од најважните аспекти на родово сензитивниот технолошки дизајн е интеграцијата на безбедносни функции. Жените, особено во урбани и ризични области, често се изложени на зголемени ризици и затоа имаат потреба од алатки кои нудат конкретни функционалности, како на пример апликации со „паник копче“, анонимно известување или локациско следење во живо.

Во контекст на приватноста, жените често се цел на дигитално вознемирување, што ја намалува нивната доверба во технолошките платформи. Овие ризици бараат посебен дизајн фокусиран на сигурноста и контролата над личните податоци (UN Women, 2021).

Жените се движат низ урбан простор на поинаков начин од мажите – почесто пеш, со јавен транспорт и со повеќе „станици“ за различни задачи (продавници, училишта и сл.). Традиционалните мапи и транспортни апликации не ги земаат предвид факторите што се важни за жените: осветленост на улиците, присуство на луѓе, безбедни патеки, достапност на тоалети или женски јавни простори.

Апликации како “Safetipin” се родово чувствителни решенија што овозможуваат мапирање на безбедноста на јавните простори. Овие апликации собираат податоци за светлина, густина на луѓе, инфраструктура и коментари од жени-корисници за да ги информираат другите за најбезбедните рути (Safetipin, 2023).

Овие алатки се пример за тоа како родовата перспектива може директно да влијае врз дизајнот на технолошки решенија кои ја подобруваат секојдневната мобилност и автономијата на жените.

Универзалниот дизајн има за цел да создаде производи што се употребливи за што е можно повеќе луѓе, без потреба од адаптација. Сепак, тој често промовира „просечен“ корисник – кој историски е маж. Инклузивниот дизајн оди подалеку, вклучувајќи разновидни корисници уште од фазата на концепција и тестирање на производи, со фокус на различности во род, способност, возраст, етничка припадност и сексуална ориентација (Springboard, 2023).

6. Заклучок

Историјата на жените во технологијата претставува комплексен приказ на високи достигнувања и системска маргинализација. Од Ада Лавлејс до жените од ENIAC, придонесите на жените биле суштински, но често невидливи. Препознавањето и евидентирањето на овие придонеси е клучно за промена на наративот и за поттикнување на идни генерации жени да се вклучат во ИКТ. 

И покрај напредокот во одредени области, состојбата со женското претставништво во ИКТ останува предизвик. Потребни се системски мерки – од образовна реформа и родово инклузивни работни политики, до видливо лидерство и менторство – за да се создаде средина во која жените ќе можат да учествуваат рамноправно во дигиталната трансформација. Без родова еднаквост, иновацијата останува ограничена, а ИКТ индустријата ја губи својата потенцијална општествена вредност.

Родово сензитивниот дизајн не е само прашање на еднаквост, туку и на квалитет, безбедност и иновација. Со инкорпорирање на родовата перспектива, технологијата станува поприфатлива, покорисна и поправедна. Практиките на инклузивен дизајн докажуваат дека индустриите што го прифаќаат овој пристап не само што се етички одговорни, туку и бизнис-успешни.

Во дигиталната ера, технологијата не е само средство за комуникација и продуктивност, туку и клучен фактор за социјална инклузија и еднаквост. Родот има значително влијание врз пристапноста и користењето на дигитални алатки и услуги. Технолошките решенија треба да ги земат предвид специфичните потреби на жените, како што се безбедноста, приватноста и навигацијата, особено во урбани контексти.

Родовата перспектива е суштинска во дизајнот и развојот на технолошки решенија што се навистина инклузивни. Жените се соочуваат со специфични предизвици при користење на технологијата, кои не можат да се решат со универзални модели. Интеграцијата на родово сензитивен и инклузивен дизајн обезбедува не само правична технологија, туку и поквалитетна, посигурна и поодржлива технолошка иновација.

Користена литература

1.  Abbate, J. (2016). Recoding Gender: Women’s Changing Participation in Computing. MIT Press.
2.  Cheryan, S. et al. (2015). Why Are Some STEM Fields More Gender Balanced Than Others? Psychological Bulletin.
3. Criado Perez, Caroline (2019). Invisible Women: Data Bias in a World Designed for Men. London: Chatto & Windus.
   ETF (2023). Women in ICT in North Macedonia. https://openspace.etf.europa.eu
4. European Commission (2022). Women in Digital Scoreboard 2022.
5.  Hicks, M. (2017). Programmed Inequality: How Britain Discarded Women Technologists and Lost Its Edge in Computing. MIT Press.
6.  Hopper, G. (1984). Speech at Digital Equipment Corporation.
7. ISACA (2017). The Future Tech Workforce: Breaking Gender Barriers.
8. ITU (2023). International Girls in ICT Day Statement. https://www.itu.int
9.  Jennings, B. (2003). The Women of ENIAC. IEEE Annals of the History of Computing.
10.  Lovelace, A. (1843). Notes on the Analytical Engine.
11. Madrigal, A. (2014). Apple’s Health App Doesn’t Track Periods. That’s a Problem. The Atlantic.
    https://www.theatlantic.com/technology/archive/2014/09/apples-health-app-doesnt-track-periods-thats-a-problem/380538/ 
12. McKinsey & Company (2020). Women in the Workplace.
13. Microsoft News (2018). Microsoft unveils new Xbox Adaptive Controller for players with disabilities.https://news.microsoft.com/features/xbox-adaptive-controller/
14. Nike News (2019). Nike Launches Adaptive Performance Apparel for Female Athletes.
    https://news.nike.com/news/nike-pro-adaptive-apparel 
15. Open Space (2023). Challenges for Women in ICT in the Western Balkans.
16.  UN Women. (2021). Gender Equality and Innovation Policy.
17. UNESCO (2017). Cracking the Code: Girls’ and Women’s Education in STEM.
    https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000253479
18. Venkatesh, V., & Morris, M.G. (2000). Why Don’t Men Ever Stop to Ask for Directions? Gender, Social Influence, and Their Role in Technology Acceptance and Usage Behavior. MIS Quarterly, 24(1), 115–139.
19. Wajcman, J. (1991). Feminism Confronts Technology. Penn State University Press.
20. World Bank (2020). Gender Dimensions of Product Design and Use in Technology.
    https://documents.worldbank.org/en/publication/documents-reports/documentdetail/431471592938641455