Марио Митевски
Апстракт—Во текот на историјата на вселенските истражувата, мисиите за освојување на Месечината се сметаат за едни од најзначајните технолошки и научни достигнувања на човештвото. Иако често се става фокусот врз машките астронаути и инженери, позади успехот на овие мисии стои и придонес од бројни жени – чии улоги биле клучни, но долго време занемарувани.
I. ВОВЕД
Истражувањето на вселената отсекогаш било инспиративно поле што ги поттикнува човечката љубопитност, иновација и соработка. Тоа претставува симбол на највисоките достигнувања на човештвото – од технолошките откритија, преку научниот напредок, па се до филозофските прашања за нашето место во универзимот. Вселената отсекогаш го привлекувала вниманието на најголемите умови, а желбата да се надминат грениците на можностите станала заедничка мисија на човештвото.
Една од најимпресивните етапи во овој развој претставува освојувањето на Месечината, особено преку „Аполо“ програмата во 1960тите и 70тите години. Додека јавноста најмногу ги памети имињата на астронаутите како Нил Армстронг и Баз Олдрин, зад успехот во овие мисии стоеле илјадници луѓе чии придонеси биле од суштинско значење – инженери, програмери, математичари, техничари и научници, од кои многу биле жени.
Во време кога жените се бореле за основни права, рамноправен пристап до образование и вработување, нивната вклученост во една од најголемите научно-технолошки авантури во историјата претставувала подвиг сам по себе. Имиња како Кетрин Џонсон, Маргарет Хамилтон и Мери Џексон денес се препознаваат како пионерки, чии математички модели, инженерски решенија и компјутерски кодови ја обезбедиле прецизноста и безбедноста на вселенските летови.
Mario Mitevski 213222 ©2025 FINKI
Нивниот труд бил вклучен во ерата на аналогни компјутери, каде точноста и новацијата биле прашања на живот и смрт.
Нивните приказни не само што претставуваат примери за женско лидерство и експертиза, туку исто така го отвориле патот за идни генерации и жени во СТЕМ областите (наука, технологија, инженерство и математика). Тие станале симболи на истрајност, интелигенција и соработка, покажувајќи дека напредокот не е можно да се постигне без вклучување на сите потенцијали – без разлика на пол.
Целта на оваа семинарска работа е да го прикаже клучниот придонес на жените во мисиите поврзани со Месечината и да го истражи нивниото влијание врз пошироката слика на родовата еднаквост во науката и технологијата. Ќе бидат опфатени историски примери, современи случувања, како и општествени промени што произлегуваат од поголемата вклученост на жените во СТЕМ. Дополнително, ќе се анализираат предизвиците со кои се соочуваат жените денес, како и иницијативите што имаат за цел да се создадат поинклузивна и праведна СТЕМ заедница.
II. ИСТОРИСКИ ПРЕГЛЕД НА ЖЕНСКОТО УЧЕСТВО ВО МИСИИТЕ ЗА ОСВОЈУВАЊЕ НА МЕСЕЧИНАТА Иако првите мисии за освојување на Месечината се одвивале во контекст на силна родова нееднаквост и со ограничени можности за жените во науката и технологијата, токму во тој период неколку жени успеаја да го остават својот печат во историјата. Нивниот придонес, иако често недоволно признат, бил од суштинско значење за успехот на програмата „Аполо“ и за развојот на вселенските технологии.
2.1 Жените во НАСА во 1960тите
Во текот на 1960тите, НАСА почнала да ангажира жени како дел од своите тимови, особено во одделите за пресметки, програмирање и инженерство. Поради ограничувањата на тогашната компјутерска технологија, многу пресметки биле вршени рачно од страна на т.н. „човечки компјутери“ – жени математичарки кои работеле со висока прецизност, под притисок. Тие играле клучна улога во планирањето на траекториите за лансирање, слетување и враќање на мисиите.
2.2 Кетрин Џонсон
Кетрин Џонсон е една од најпознатите жени во историјата на НАСА. Таа ја пресметала орбитата на првиот американски астронаут Џон Глен, но исто така дала огромен придонес и во „Аполо 11“ мисијата – првото човечко слетување на Месечината. Нејзината математичка експертиза и посветеност биле клучни за безбедно враќање на астронаутите на Земјата.
2.3 Маргарет Хамилтон – мајка на софтверското инженерство
Маргарет Хамилтон е уште едно значајно име поврзано со „Аполо“ мисиите. Таа го предводила тимот кој го развил софтверот за навигација и слетување на Месечината. Нејзиниот тим креирал систем кој бил доволно флексибилен да го препознае и игнорира неважниот сигнал во критичен момент за време на слетувањето на „Аполо 11“. Благодарение на овој систем, астронаутите слетале безбедно и покрај компјутерските преоптоварувања. Хамилтон е исто така заслужна за тоа што терминот „софтверско инженерство“ станал офицјално признат.
2.4 Други важни жени
Мери Џексон, првата афроамериканска инженерка во НАСА, работела на аеродинамика и придонела во различни проекти за вселенски летови. Исто така, жени како Џоан Џонсон, Џудит Лави и Франсис Нордстром биле дел од инженерските тимови кои развивале компоненти за ракетите и системите за комуникација.
III. ВЛИЈАНИЕТО НА ЖЕНСКИОТ ПРИДОНЕС ВРЗ РАЗВОЈОТ НА СТЕМ И РОДОВАТА ЕДНАКВОСТ Историскиот придонес на жените во мисиите за освојување на Месечината не само што ја трансформирал вселенската наука, туку и создал простор за пошироки општествени промени, особено во однос на родовата застапеност во СТЕМ. Преку нивната стручност, посветеност и иновации, тие успеале да ги надминат предрасудите и да станат инспирација за генерации млади жени ширум светот.
3.1 Разбирање на родовите стереотипи
Присуството на жени како Кетрин Џонсон, математичарка која ги пресметала критичните траектории за летовите „Меркур“ и „Аполо 11“, и Маргерет Хамилтон, која ја предводела развојната софтверска инженерска екипа за „Аполо“, ја разбиле доминантната перцепција дека науката и технологијата се „машки“ полиња. Со своите конкретни успеси во клучни проекти од глобално значење, тие покажале дека компетенцијата и интелектот не познават пол.
Дополнително, социјалните бариери со кои тие се соочувале – недостич на признание, дискриминација, ограничен пристап до ресурси и водечки позиции, само ја засилиле нивната истрајност. Денес, нивните приказни се користат во образованието како примери за „невидливите херои“ кои со својот труд го менувале светот. Тие стануваат симбли на отпор, промена и родова правда.
3.2 Зголемување на видливоста и признанието
Иако долго време биле во сенка, придонесите на жените во вселенската програма почнале да добиваат заслужено ризнание дури децении подоцна. Филмот „Hidden Figures“ (2016), базиран на вистински настани, одиграл важна улога во подигање на јавната свест за овие приказни.
Претходно непознатите имиња како Мери Џексон (првата афроамериканска инженерска во „НАСА“) и Дороти Вон (првата афроамериканска супервајзорка во агенцијата) беа поставени во центарот на вниманието, со што се отворила јавна дебата за улогата на жените и расата во науката.
Зголемената видливост на овие жени поттикнала иницијатави за вклучување на нивните имиња во учебници, научни форуми и јавни институции. Во 2021 година, зградата на „НАСА“ во Вашингтон беше преименувана во „Katherine Johnson Computational Research Facility“. Таквите гестови не се само симболични, туку и едукативни – тие ја поставуваат женската нарација како дел од официјалната научна историја.
3.3 Ефекти врз образовението и кариерни избори
Историите за жеите кои учествувале во мисиите на НАСА придонеле за зголемување на интересот кај младите девојки за науки, инженерство и компјутерски науки. Според податоци на „УНЕСКО“ од 2023 година, земјите кои активно ги промовирале женските модели во СТЕМ бележат пораст од 15-20% во бројот на запишани девојчиња на технички и природно-научни факултети.
Многу образовни институции започнале програми за поддршка на девојки во СТЕМ, како што се работилници, кампови, натпревари и менторски програми. Програмите како „Girls Who Code“, „ESA Space for Women“, или локалните СТЕМ академии за девојки покажуваат конкретни резултати: зголемена самодоверба, намален отпад од студии и поголеми застапеност на жени во истражувачки проекти.
3.4 Создавање на патека за нови генерации
Благодарение на пионерките во вселенската наука, денес постојат многу жени на високи позиции во „НАСА“, Европската вселенска агенција („ESA“), „SpaceX“ и други организации. На пример, Џенифер Хелм – раководителка на системи за навигација во „ESA“, или Гвин Шотвел – претседателка на „SpaceX“, се само дел од жените кои го водат патот кон иднината на вселенските технологии.
Со нивниот пример, тие ја отвориле вратата за многу млади истражувачки умови и овозможиле создавање на поконкурентна и поинклузивна научна заедница. Овие трансформации не се случуваат само на ниво на лична инспирација, туку и институционално: се зголемува бројот на стипендии за жени во СТЕМ, се воведуваат политики за родова инклузија во инстражувачки прокети, и се финансираат студии посветени на „женски иновации“ во науката.
IV. РОДОВА ЗАСТАПЕНОСТ ВО СТЕМ И ВСЕЛЕНСКИТЕ МИСИИ
И покрај истакнатиот придонес на поединечни жени во вселенските мисии, како што се Кетрин Џонсон, Маргарет Хамилтон и Кристина Кох, статистичките податоци покажуваат дека родовиот јаз се уште е присутен во СТЕМ полињата, особено во аеронаутиката и астронаутиката.
Според податоците на „УНЕСКО“ (2023), само околу 33% од истражувачите во светот се жени, а нивниот удел во техничките и инженерските дисциплини е уште понизок – помалку од 20% во повеќето земји членки на „ОН“.
| Застапеност на жени во СТЕМ – глобално („УНЕСКО“, 2023): | |
| Регион | % на жени во СТЕМ |
| Европа и Северна Америка | 32% |
| Источна Азија и Пацифик | 39% |
| Арапски земји | 34% |
| Субсахарска Африка | 30% |
| Јужна и Западна Азија | 18% |
Иако жените се се поактивни во биолошките науки, нивната застапеност во инженерство и информатика останува под 25%, што директно се одразува и на нивната вклученост во аеронаутички и вселенски програми.
4.1 Жени во „НАСА“ и програмата „Артемис“
„НАСА“ во последните години прави напори за зголемување на разновидноста. Програмата „Артемис“, чие прво слетување на Месечината се очекува во наредните години, постави цел да ја испрати првата жена на Месечината. Во 2020, „НАСА“ претстави тим од 18 астронаути, од кои 9 се жени. Далеку поголем удел од времето на Аполо програмата, кога ниту една жена не беше избрана за слетување.
Дополнтелно, во 2022 година, вкупниот број на вработени жени во „НАСА“ беше приближно 35%, со околу 20% застапеност на жени во инженерски позиции.
4.2 Жените во СТЕМ во Македонија
Во Македнија, според анализата на „МАНУ“ (2020), жените сочинуваат:
∙ 52% од дипломираните студенти на природно-математички и биотехнички факултети. ∙ Но, само 30% од вработените во истражувачки и развојни институции.
∙ И помалку од 10% на водечки позиции во техничките факултети и научни проекти.
Ова ни укажува дека иако девојките се образуваат во СТЕМ, со тек на време се повлекуваат од професионалниот пат поради недостаток на поддршка, ментори, семејни и општествени притисоци.
V. СОВРЕМЕНИ МИСИИ И ВКЛУЧЕНОСТА НА ЖЕНИТЕ – „АРТЕМИС“
По историските мисии на „Аполо“, фокусот на вселенските агенции се повеќе се пренасочувал кон одржливи мисии, со цел повторно слетување на Месечината и идно истражување на Марс. Во овие нови иницијативи, вклучувањето на жените е не само пожелно, туку и стратешки неопходно за постигнување иновации и одржливи резултати.
5.1 Мисијата „Артемис“ – нова ера на родова рамноправност
Програмата „Арметис“, предводена од „НАСА“, има за цел да го врати човекот на Месечината до крајот на оваа деценија. Она што ја прави оваа програма посебна е нејзината заложба првата жена и првата личност од боја да зачекорат на површината на Месечината. Ова претставува историски момент, кој симболично ја прекинува долгогодишната доминација на мажи во вселенските мисии.
5.2 Жените како лидери во мисијата „Артемис“
Во рамките на „Артемис“, многу жени се на водечки позиции. На пример:
∙ Ванеса Вич – заменик директорка на „Johnson Space Center“,
∙ Холи Ридингс – поранешен главен директор за летови во „НАСА“,
∙ Кристина Кох – астронаутка избрана да учествува во мисијата „Арметис 2“.
Овие примери ја рефлектираат променетата динамика во вселенската индустрија, каде што жените се почесто се препознаваат како еднакви соработници и визионери.
5.3 Влијанието на овие мисии врз новите генерации
Фактот дека жената ќе биде дел од првите чекори на Месечината во 21от век испраќа силна порака до девојките ширум светот: местото на жената е и во лабораторијата, и во командниот центар, и на самата Месечина. Тоа создава нова реалност каде девојките растат со амбиции да станат научнички, програмерки, па дури и астронаутки.
VI. ПРЕДИЗВИЦИ И БАРИЕРИ СО КОИ СЕ УШТЕ СЕ СООЧУВААТ ЖЕНИТЕ ВО СТЕM И покрај значајниот напредок и инспиративните примери на успешни жени во СТЕМ, реалноста покажува дека жените се уште се соочуваат со бројни системски и културолошки пречки кои го отежнуваат нивниот напредок во овие области. Овие предизвици се присутни и на
образовно, и на институционално, и на социјално ниво, и бараат сериозен ангажман за да се надминат.
6.1 Недостаток на застапеност и модели за идентификација
Во многу СТЕМ области, особено во високо-технолошкиот сектор и во вселенските програми, жените остануваат малцинство. Според податоци од Светскиот економски форум (2023), помалку од 30% од вработените во глобалниот технолошки сектор се жени, а само 16% имаат лидерски позиции.
Овој недостаток на застапеност често резултира со чувство на изолираност, посебно кај младите жени и девојки кои немаат можност да видат успешни примери од својата заедница или културен контекст. Недостигот на женски ментори или модели за идентификација во СТЕМ, особено кај етнички или економски маргинализирани групи, создава „невидлива бариера“ која делува демотивирачки уште од рана возраст.
Истражувањата покажуваат дека младите девојчиња почнуваат да ја губат самодовербата во своите научни способности веќе на возраст од 8 до 10 години, токму поради отсуството на жени модели во наставните содржини.
6.2 Родови предрасуди и несвесна дискриминација
Иако директната дискриминација станува се поретка, несвесните предрасуди и суптилните форми на исклучување остануваат доминантни. Жените често се соочуваат со потценување на нивната експертиза, недоверба во нивната способност и исклучување од важни проекти или одлуки. Ова се манифестира преку т.н „мансплејнин“ (кога мажи им објаснуваат работи на жени кои веќе ги знаат) или преку игнорирање на предлози кои подоцна добиваат поддршка кога ќе ги изнесе некој машки колега.
Дополнително, жените неретко се наоѓаат во ситуација да мораат да докажуваат повеќе отколку машките колеги за да добијат исти признанија. Во академските кругови, на пример, студии покажуваат дека трудовите напишани од жени имаат помали шанси да бидат прифатени за објава во списанија со висок импакт фактор, освен ако не се со авторство од машки истражувачи.
6.3 Баланс помеѓу кариера и семеен живот
Многу жени кои сакаат да се вклучат или напредуваат во СТЕМ кариери се соочуваат со предизвикот на баланс меѓу работата и приватниот живот. Секторите како аеронаутика, инженерство или истражувачка наука бараат долгогодишна посветеност, прекувремена работа и постојано усовршување. Во услови каде што се уште преовладува традиционалното очекување дека жената треба да биде „главна негувателка“ во семејството, тоа создава голем притисок и чувство на вина.
Многу институции не нудат доволно флексибилни услови – породилните одмори се кратки, работното време е нефлексибилно, а отсуството поради семејни обврски често се гледа како „недостаток на амбиција“. Овие фактори придонесуваат кон голем „одлив на талент“ – жени кои го напуштаат СТЕМ токму поради неможноста да балансираат.
6.4 Нееднаква плата и ограничени шанси за напредување
Иако платите во СТЕМ генерално се повисоки од другите сектори, постои јасна родова ралка во примањата. Според истражување на McKinsey (2022), жените научници заработуваат во просек 18% помалку од мажите на исти позиции. Дополнително, машките истражувачи добиваат двојно повеќе финансирање за проекти и грантови во споредба со нивните женски колешки.
Лидерски позиции се уште се недостапни за голем дел од жените – иако многу од нив поседуваат компетенции и резултати „стаклениот таван“ останува реален феномен. Ова води до демотивациј, напуштање на академската или технолошката кариера и враќање кон „познати и прифатени“ улоги.
6.5 Сексуално вонемирување и токсична работна средина
Во некои научни и технолошки институции постојат култури на игнорирање на сексуалното вознемирување. Жените кои зборуваат оторено често се етикетирани како „тешки за соработка“ или „непрофесионални“, со што ризикуваат да ја загубат работата или академската поддршка. Ова особено важи за жените во помоќна позиција, како студентки, асистентки или постдокторанти.
Токсичната работна средина има сериозни последици врз менталното здравје – анкциозност, депресија, чувство на несигурност и намалена самодоверба. Истовремено, непостоењето на јасни механизми за пријавување и санкционирање доведува до недоверба во системот и замолчување на жртвите.
VII. ПОГРАМИ И ИНИЦИЈАТИВИ ЗА ПОДДРШКА НА ЖЕНИ ВО СТЕМ
Во последните децении, како реакција на постојаната родова нерамнотежа во СТЕМ, беа формирани бројни програми, иницијативи и политики на национално и меѓународно ниво. Тие имаат за цел да го поттикнат интересот кај девојките за овие области, да обезбедат поддршка за студентки, и да создадат поинклузивна и подеднакво достапна академска и работна средина.
7.1 Образовни програми за ран развој на интерес за СТЕМ
Програмите насочени кон основно и средно образование играат клучна улога во оформувањето на ставовите на девојките кон науката и технологијата. Некои познати примери вклучуваат:
∙ „Girls Who Code“ – организација што обезбедува работилници и летни кампони за учење програмирање.
∙ „STEMettes“ – иницијатива што промовира вклучување на млади девојки во СТЕМ преку интерактивни настани и менторски програми.
∙ „NASA’s STEM Engagement“ – програми од НАСА кои нудат ресурси, практична обука и истражувачки проекти за ученици и студенти, со посебна фокусираност на родова и етничка инклузија.
7.2 Универзитетски и институционални иницијативи
Многу универзитети ширум светот воспоставија програми за поддршка на жените во СТЕМ: ∙ Стипендии за жени во наука и инженерство, кои помагаат во финансирање на нивното образование.
∙ Центри за родова еднаквост, кои нудат менторство, професионален развој и психолошка поддршка.
∙ Политика за нула толеранција кон дискриминација и сексуално вознемирување. 7.3 Менторски и лидерски програми
Една од најефикасните форми на поддршка е создавање мрежи на жени научнички и инженери кои нудат менторство на помлади генерации. Овие програми создаваат чувство на заедништво, мотивација и размена на знаење. Примери:
∙ „Million Women Mentors“ – глобална платформа за поврзување менторки со ученици и студенти.
∙ „WomenTech Network“ – интернационална заедница која нуди вебинари, конференции и тренинг програми за жени во технологија
7.4 Политички и меѓународни стратегии
Организации како „UNESCO“, „UN Women“, Европската комисија и „OECD“ спроведуваат политики и истражувања насочени кон зголемување на родовата рамноправност во СТЕМ. Некои активности вклучуваат:
∙ Поддршка на национални стратегии за родова еднаквост во образованието. ∙ Финансирање на проекти за инстражување на женското учество во СТЕМ. ∙ Објавување на извештаи со податоци и препораки за носители на политики. 7.5 Влијание на овие иницијативи
Овие програми веќе имаат мерливи резултати: пораст на бројот на студентки во инженерство и компјутерски науки, зголемено присуство на жени во научни истражувачки тимови, и поголем број на жени кои се добитнички на престижни награди и признанија. Сепак, потребен е континуиран ангажман за да се осигура долгорочна рамнотежа и правичност.
ЗАКЛУЧОК
Придонесот на жените во мисиите за освојување на Месечината – од скриените метаматичарки во НАСА до модерните астронаутки и научнички – не е само технички или научен успех, туку и симбол на една поширока борба за признавање, еднаквост и видливост. Тие не само што ја придвижиле човечката раса чекор поблиску до ѕвездите, туку и отвориле патишта за многу генерации на девојки и жени да сонуваат и да постигнуваат сфери кои традиционално им биле недостапни.
Иако денес жените заземаат се поголема улога во СТЕМ, бројните предизвици, како нееднаква застапеност, дискриминација и ограничен пристап до лидерски позиции, покажуваат дека патот кон вистинска родова рамноправност се уште е во изградба. Затоа, неопходно е да се продолжи со напорите за создавање поддржувачки еко-систем преку образовни политики, програми за менторство, и културолошка промена која го нормализира женското присуство во овие области.
Истовремено, современи мисии како „Артемис“, во кои жените не само што учествуваат туку и водат, претставуваат историска пресвртница. Тие покажуваат дека иднината на вселенските истражувања како и на науката воопшто е инклузивна, разновидна и подеднакво достапна за сите.
Преку оддавање признание на овие жени и инвестирање во еднакви можности, општеството не само што станува поправедно, туку и поиновативно, покреативно и поспособно да се справи со глобалните предизвици на 21от век.
РЕФЕРЕНЦИ
[1] Shetterly, M. L. (2016). Hidden Figures: The American Dream and the Untold Story of the Black Women Mathematicians Who Helped Win the Space Race. HarperCollins.
[2] NASA. (n.d.). Katherine Johnson Biography. https://www.nasa.gov/content/katherine-johnson biography
[3] NASA. (n.d.). Margaret Hamilton: Apollo Code. https://science.nasa.gov/people/margaret-hamilton/ [4] NASA. (n.d.). Mary W. Jackson Biography. https://www.nasa.gov/content/mary-w-jackson biography
[5] European Space Agency (ESA). (2021). Women in Space: Bridging the Gender Gap. https://sdg.esa.int/news/international-women%E2%80%99s-day-esa-promotes-gender-diversity sustainable-development-4798
[6] Catalyst. (2022). Women in Science, Technology, Engineering, and Mathematics (STEM). https://www.catalyst.org/research/women-in-science-technology-engineering-and-mathematics-stem/ [7] Smithsonian Magazine. (2017). Meet the Women Who Helped Send the US to Space. https://www.smithsonianmag.com/history/meet-women-who-helped-send-us-space-180960393/
[8] UNESCO. (2017). Cracking the Code: Girls’ and Women’s Education in STEM. https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000253479
[9] NASA Artemis Program. (2023). Artemis: Humanity’s Return to the Moon. https://www.nasa.gov/specials/artemis
[10] United Nations. (2020). International Day of Women and Girls in Science – 11 February. https://www.un.org/en/observances/women-and-girls-in-science-day
[11] WomenTech Network. (2023). Empowering Women in Tech Globally. https://www.womentech.net [12] Girls Who Code. (2023). Closing the Gender Gap in Technology. https://girlswhocode.com [13] OECD. (2021). Empowering women in STEM education and careers. https://www.oecd.org/gender/data/empowering-women-in-stem-education-and-careers.htm