Истражување дали девојчињата и момчињата имаат еднаков пристап и искуство со образовни AI алатки
Даниел Пазаркоски
1. Вовед
Современиот образовен систем сè повеќе се потпира на технологијата како алатка за унапредување на наставата и учењето. Во тој контекст, вештачката интелигенција (AI) се издвојува како еден од најиновативните и најпотенцијалните инструменти за трансформација на образованието. Образовните AI алатки, како што се интелигентни тутори, адаптивни платформи за учење и автоматизирани системи за оценување, овозможуваат персонализирано учење, континуирано следење на напредокот и развивање на когнитивни вештини на поефикасен начин.
Сепак, пристапот до овие алатки и начинот на нивно користење не секогаш е еднаков за сите ученици. Особено значајно прашање во тој контекст е прашањето за родовата еднаквост. Иако формално образованието промовира еднакви можности за сите, во пракса постојат индикатори кои упатуваат на тоа дека девојчињата и момчињата можат да имаат различни искуства со технологијата, вклучувајќи ги и AI алатките. Тоа може да се должи на различни фактори, како што се социјалните стереотипи, културните очекувања, воспитно-образовните практики, па дури и економските услови во кои живеат учениците.
Во оваа семинарска работа ќе се истражи дали и како се манифестираат родови разлики во пристапот до и искуството со образовни AI алатки. Анализата ќе се заснова на постоечка литература и теоретски пристап, со цел да се согледаат можните пречки со кои се соочуваат девојчињата во однос на користењето на технологијата за учење. Дополнително, ќе се разгледа и потенцијалот на AI алатките како средство за унапредување на родовата еднаквост, ако се користат на инклузивен и свесен начин.
Оваа тема е особено актуелна во услови кога дигиталната писменост и технолошките вештини се сметаат за клучни за идните професионални успеси. Затоа, анализата на пристапот до AI алатки низ призмата на родот не само што е важна за разбирање на моменталната состојба, туку и за креирање на стратегии кои ќе придонесат кон еднакви можности за сите ученици во дигиталното општество.
2.Теоретска рамка: Род и технологија
Врската меѓу родот и технологијата е долго време предмет на социолошки, педагошки и технолошки истражувања. Родот, како социјално конструирана категорија, често влијае врз тоа како поединците се охрабруваат, или обесхрабруваат, да се вклучат во одредени полиња. Технологијата, вклучувајќи ја и дигиталната писменост и вештачката интелигенција, е една од тие области каде разликите меѓу половите сè уште се забележуваат, особено во раните фази на образованието.
Истражувањата покажуваат дека момчињата почесто се изложени на технологија во домашна средина и дека родителите и наставниците несвесно можат да ги насочуваат кон технички дисциплини (Cooper, 2006). Девојчињата, пак, често се соочуваат со стереотипи според кои технолошките и СТЕМ области се „машки“. Овие предрасуди може да резултираат со намалена самодоверба, избегнување на технички активности и недоволна застапеност во дигитални и технолошки образовни програми.
Иако во формалното образование сите ученици имаат номинално еднаков пристап до технологии, реалноста покажува дека девојчињата почесто се соочуваат со бариери: недостаток на мотивација, чувство дека не припаѓаат во технолошка средина, или недостиг од примери (модели) на жени во технологијата.
Со еволуцијата на AI алатките во образованието, овие прашања стануваат уште поактуелни. Вештачката интелигенција, како алатка со широки можности, може да биде и средство за еманципација и рамноправност, но и потенцијален засилувач на постојните нееднаквости – ако не се користи критички и инклузивно.
3.AI во образованието: Можности и предизвици
Интеграцијата на вештачката интелигенција (AI) во образованието претставува значаен чекор кон современ, флексибилен и персонализиран пристап кон учење. Образовните AI алатки – како адаптивни платформи за учење (Khan Academy, Coursera), интелигентни
системи за туторство, или јазични апликации (Duolingo) – овозможуваат на учениците да учат со сопствено темпо, да добиваат повратни информации во реално време и да работат на содржини што се приспособени на нивното знаење и интереси.
AI има потенцијал да ја унапреди ефективноста на наставниот процес преку автоматско препознавање на слаби точки кај учениците, анализа на податоци за учење и предлагање на индивидуализирани ресурси. Исто така, наставниците можат да користат AI за полесно следење на напредокот, проценка на знаење и подобро управување со времето.
Сепак, покрај овие позитивни аспекти, постојат и неколку значајни предизвици. Еден од главните ризици е создавање или засилување на постоечките нееднаквости во пристапот до образовни ресурси. За да може AI да биде ефективно користена, потребно е учениците да имаат пристап до стабилна интернет врска, соодветни уреди (компјутер, таблет, смартфон) и дигитална писменост. Во ситуации каде овие услови не се исполнети, особено кај ученици од социјално ранливи категории, AI може да стане фактор на дополнителна изолација.
Дополнително, ако AI алатките не се развиваат со внимание на родовата перспектива, постои ризик тие да го одразуваат или дури и засилуваат половиот пристрасен пристап што веќе постои во образованието. На пример, алгоритмите кои препорачуваат содржина може несвесно да нудат различни предлози на девојчињата и момчињата врз основа на нивното претходно однесување, што може да доведе до ограничување на изборот и потенцијалот.
Затоа, важно е образовните институции да не гледаат на AI само како на техничка алатка, туку како на платформа што бара внимателно и одговорно користење, со вклучување на принципи на еднаквост, инклузивност и критичка педагогија.
4. Родови разлики во користење на AI алатки
Иако современото образование во принцип нуди еднаков пристап до технологии за сите ученици, во пракса често се појавуваат суптилни, но значајни родови разлики. Овие разлики не секогаш се резултат на отворена дискриминација, туку повеќе произлегуваат од вкоренети социјални норми, очекувања и културни обрасци кои влијаат врз начинот на кој учениците пристапуваат кон технологијата. Истражувањата на различни автори покажуваат дека иако девојчињата и момчињата имаат еднаков пристап до образовни ресурси, нивните искуства и начинот на кој тие ги користат овие алатки значително се разликуваат.
• Социјални и културни норми
Првата причина за родовите разлики во користењето на AI алатки лежи во социјалните и културни норми кои ја обликуваат перцепцијата за технологијата. Во многу општества, особено оние со појасно дефинирани родови улоги, се претпоставува дека момчињата ќе бидат поподготвени да се справат со дигитални технологии и да покажат интерес за компјутери, програмирање и инженерски области. Социјалното охрабрување и поддршка кои момчињата ги добиваат за овие активности значително ја зголемуваат нивната самодоверба во користењето на технологии. Од друга страна, девојчињата честопати се соочуваат со потешкотии во започнувањето на технологијата, не само поради недостиг на мотивација, туку и поради длабоко вкоренетите стереотипи кои сугерираат дека овие области не се “за нив”.
На пример, истражувањата на American Association of University Women (AAUW) покажуваат дека девојчињата се соочуваат со стереотипи кои ги прават помалку сигурни во своите способности, особено во STEM (Наука, Технологија, Инженерство и Математика) дисциплините. Иако нивните способности се истите како и на момчињата, социјалните стереотипи често создаваат бариери во нивното активно учество и користење на AI алатки во образованието.
• Родови разлики во самодовербата
Истражувањата на TechGirls покажуваат дека момчињата во просек покажуваат поголема самодоверба кога станува збор за користење на дигитални технологии. Оваа самодоверба не секогаш е резултат на реални вештини или знаења, туку повеќе од културните очекувања и раното изложување на технологијата. Момчињата често имаат повеќе можности за да се вклучат во неформални технолошки активности како што се игри, натпревари по програмирање или играње со уреди, додека девојчињата не се исто така охрабрени да ги истражуваат овие области. Како резултат, момчињата имаат поголема самодоверба да користат AI алатки во образованието, додека девојчињата понекогаш ги избегнуваат овие алатки поради страв од грешки или недостаток на самодоверба.
Во контекст на AI алатките, ова значи дека момчињата може да се чувствуваат поудобно при користењето на сложени платформи за учење како што се Khan Academy, Coursera или Duolingo, додека девојчињата, иако имаат ист пристап до овие алатки, може да се соочат со потешкотии во надминувањето на стравот или несигурноста при нивното користење. Во некои случаи, тоа може да резултира во помала употреба на овие ресурси и помал развој на вештини во области кои се важни за нивниот академски и професионален напредок.
• Разлики во неформалните активности и пристапот на училиштата
Дополнително, девојчињата поретко се вклучуваат во неформални технолошки активности – како што се учество на натпревари по програмирање, кодинг работилници или STEM клубови – што понатаму влијае врз нивната изложеност на AI алатки. Ова создава ефект на „циклус на исклучување“, каде што помала изложеност води до помал интерес, помала употреба и, во крајна линија, помал развој на вештини. Така, со текот на времето, девојчињата се наоѓаат во позиција каде што не се во тек со најновите технологии или алатки, а ова може да има сериозни последици за нивната иднина, особено во контекст на развојот на професионални вештини.
Истражувањата на ЕУ и Светската банка ја покажуваат оваа динамика, каде што девојчињата во развиените земји се многу помалку вклучени во STEM активности од момчињата. Во земјите во развој, недостатокот на инфраструктура и ресурси за дигитално образование може дополнително да ги ограничат можностите за девојчињата, што го влошува проблемот со родовата нееднаквост во користењето на технологијата.
• Поддршка и еднаков пристап за девојчињата
Важно е да се истакне дека кога девојчињата добиваат поддршка и еднаков пристап, нивните резултати и вештини во користење на AI не се ништо помалку квалитетни од оние на момчињата. Напротив, во некои случаи, девојчињата покажуваат поголема дисциплина, упорност и интерес за социјални и хуманистички примени на технологијата, како што се користење на AI за решавање на проблеми во општеството или развој на алатки за подобрување на квалитетот на животот. Истражувањата на Националната академија на науките на САД покажуваат дека девојчињата, кога имаат соодветна поддршка и се охрабрени да користат AI во образованието, може да достигнат одлични резултати, понекогаш дури и подобри од момчињата.
Разликите во користењето на AI алатки не се резултат на биолошки предиспозиции, туку на социјалните влијанија, пристапот до ресурси и ниво на поддршка. Препознавањето и анализа на овие разлики е клучен чекор во создавањето на поинклузивен образовен систем кој ги поттикнува сите ученици подеднакво да ги користат можностите што ги нудат AI алатките. Развојот на стратегии кои се фокусираат на еднаквото вклучување на девојчињата во технологијата, како и обезбедување на соодветна поддршка и ресурси, може значително да го намали јазот меѓу половите во користењето на AI алатки и да овозможи рамноправен пристап до новите образовни можности.
5. Фактори што влијаат врз нееднаквоста
Родовата нееднаквост во користењето на AI алатки во образованието не произлегува од еден изолиран фактор, туку од комбинација на повеќе меѓусебно поврзани општествени, културни, економски и институционални влијанија. Разбирањето на овие фактори е клучно за развивање на стратегии кои ќе ја намалат или елиминираат оваа нееднаквост.
A) Пристап до технологија
Еден од најосновните фактори е физичкиот пристап до технолошки уреди и интернет. Во семејства со пониски приходи, често постојат ограничени ресурси, што значи дека децата може да мораат да го делат еден уред, а приоритетот често се дава на момчињата. Дополнително, девојчињата во некои културни средини имаат помалку слободно време или слобода на движење, што влијае на времето што можат да го поминат во учење преку дигитални алатки.
B) Социјални и културни стереотипи
Стереотипите кои го поврзуваат технолошкото знаење и способностите со машкиот род се длабоко вкоренети во многу општества. Фрази како „момчињата се подобри со компјутери“ или „девојчињата се попосветени на хуманистички науки“ се пренесуваат и преку медиуми, семејства и училишта, влијаејќи на самодовербата и изборот на активности кај младите.
C) Улогата на училиштето и наставниците
Наставниците играат значајна улога во оформувањето на односот на учениците кон технологијата. Недостаток на родова чувствителност кај наставниот кадар може несвесно да доведе до дискриминација – на пример, со тоа што ќе им се даде поголема слобода или техничка поддршка на момчињата. Истовремено, родово неутралниот наставен материјал и инклузивната педагогија се сè уште нецелосно развиени во многу образовни системи.
D) Ниво на дигитална писменост
Дигиталната писменост е предуслов за ефективно користење на AI алатки. Ако девојчињата немаат еднаков пристап до основни дигитални вештини уште од мали нозе, подоцна ќе имаат потешкотии да ги користат напредните технологии. Тоа создава долгорочни последици и во нивниот понатамошен образовен и професионален развој.
E) Недостаток на позитивни модели (role models)
Жените сè уште се недоволно претставени во технолошките професии, а нивната невидливост во медиумите, учебниците и јавниот простор значи дека девојчињата имаат помалку примери за идентификација. Ова влијае на нивната перцепција за тоа кои кариери им се „достапни“ и соодветни.
Сите овие фактори заедно создаваат амбиент во кој девојчињата може да чувствуваат дека технологијата, па и AI, не е нивно природно поле на интерес или напредок. Препознавањето и системското адресирање на овие предизвици е неопходно за постигнување родова еднаквост во современото дигитално образование.
6. AI како потенцијална алатка за унапредување на родова еднаквост
Иако AI алатките можат да ги засилат постоечките родови разлики во образованието, тие исто така имаат огромен потенцијал да бидат средство за намалување на овие разлики и за промовирање на родова еднаквост. За ова да биде можно, потребна е свесна и критичка примена на технологијата, која ќе се темели на принципите на инклузивност и пристапност за сите ученици, без разлика на нивниот пол.
A) Персонализирано учење без родови стереотипи
AI алатките имаат способност да обезбедат персонализирано учење, што значи дека секој ученик ќе може да учи според своето темпо и стил на учење. Овој пристап може да им овозможи на девојчињата и момчињата да работат на нивните слаби страни и да ја развиваат својата самодоверба во области што претходно може да ги избегнувале поради родови стереотипи. На пример, ако ученик се соочува со потешкотии во математика или природни науки, AI системите можат да му предложат додатни ресурси или адаптирани вежби кои ќе го поттикнат да продолжи да работи без страв дека ќе бидат цензурирани според неговиот пол.
B) Поддршка за учење во СТЕМ областите
Во однос на образовните области како што се наука, технологија, инженерство и математика (СТЕМ), AI алатките можат да помогнат во разбијањето на стереотипите поврзани со родот. Интелигентни тутори или виртуелни наставници кои даваат поддршка во решавање на технички проблеми и задачи може да бидат вреден ресурс за девојчињата кои сакаат да се развиваат во овие области, но кои може да се чувствуваат исклучени или подценувани од страна на традиционалните методи на
учење. Користењето на овие алатки може да го намали влијанието на родовите стереотипи и да им понуди на девојчињата еднаква можност за успех.
C) Подигнување на самодовербата преку интеракција и повратни информации
AI алатките обезбедуваат директни повратни информации во реално време, што овозможува учениците, без оглед на нивниот пол, да се чувствуваат поддржани и мотивирани. Девојчињата, кои понекогаш се соочуваат со предизвици во развивање на самодоверба, можат да ги искористат овие алатки како простор за неограничено учење и експериментирање, без страв од неуспех или од „правење грешки“. Алатките кои овозможуваат персонализирани препораки и примери од сфери кои ги интересираат учениците можат да ја зголемат нивната мотивација и интерес за теми кои се поврзани со технологијата.
D) Забрзување на инклузивноста во образовниот процес
AI може да биде силен инструмент за создавање инклузивни и праведни образовни системи. Многу платформи за учење користат алгоритми кои се способни да анализираат податоци за напредокот на учениците и да препознаат кога некој ученик, без оглед на пол, има потреба од дополнителна поддршка. Овие платформи можат да обезбедат еднаков пристап до образовни ресурси, дури и за ученици од понижени социјални слоеви или со посебни образовни потреби, што значи дека девојчињата кои можеби ќе се соочат со дополнителни социјални бариери, ќе добијат подеднаква шанса да се покажат во образовниот процес.
E) Образовни програми кои ја промовираат родовата еднаквост во технологијата
Можностите кои ги нудат AI системите не се ограничени само на развој на индивидуални вештини; тие можат да се искористат и за развој на програми кои ќе се фокусираат на промоција на родова еднаквост во технологијата. Преку кориснички интерфејс кој е родово неутрален и со користење на позитивни примери од реалниот живот (женски модели во STEM, иновации водени од жени), AI може да им покаже на девојчињата дека технологијата не е само „машка“ професија. Овие програми можат да создадат генерација на млади жени кои ќе се чувствуваат самоуверено да се вклучат во технологијата и да постигнат успех во ова поле.
7. Заклучок
Родовата нееднаквост во користењето на образовни AI алатки е комплексен феномен кој е обликуван од многу фактори, како што се социјалните стереотипи, економски и
технолошки бариери, како и различни пристапи во образовните институции. Иако момчињата и девојчињата во теорија имаат еднаков пристап до овие ресурси, во пракса, разликите во користењето на технологијата се често изразени. Овие разлики можат да ги обесхрабрат девојчињата да го истражуваат својот потенцијал во STEM областите, и да влијаат на нивните идни образовни и професионални можности.
Меѓутоа, AI не мора да биде само извор на продолжување на родовите разлики, туку може да биде и моќна алатка за нивно намалување. Персонализираното учење, инклузивните платформи и поддршката за развој на вештини во STEM областите може да обезбедат еднакви можности за сите ученици, без оглед на нивниот пол. Со внимателна интеграција на AI во образовниот процес, и со посветеност на поттикнување на родова еднаквост, може да се создаде пофер и поинклузивен образовен систем.
За да се постигне ова, образовните институции и развивачите на AI алатки треба да работат заедно на елиминирање на родовите пристрасности во технологијата. Ова може да се постигне преку внимателно планирање на образовните програми кои ги користат AI алатките, обезбедување на еднаков пристап до технологија за сите ученици, како и обезбедување на поддршка за девојчињата да се развиваат во технолошките области.
Со тоа што ќе се осигуриме дека сите ученици, независно од својот пол, ќе имаат еднакви можности за користење на овие напредни образовни алатки, можеме да создадеме поеднакви образовни и професионални перспективи за идните генерации. Истражувањето на родовите разлики во користењето на AI е само прв чекор во создавањето на еден рамноправен и инклузивен дигитален свет, каде што технологијата служи како алатка за унапредување на знаењето и креативноста на сите ученици.
8. Библиографија
• Buckingham, D. (2007). Beyond Technology: Children’s Learning in the Age of Digital Culture. Polity Press.
• George, A. (2018). “Gender and Technology: Exploring the Gender Gap in Technology Use and STEM Education.” International Journal of Technology in Education and Science, 2(2), 45-60.
• Holt, A. (2016). “Artificial Intelligence in Education: A New Frontier.” Educational Technology Review, 10(3), 12-19.
• Jenson, A., & Downes, S. (2020). “Gender Bias and Artificial Intelligence: Challenges and Opportunities.” International Journal of Gender, Science and Technology, 11(1), 99-113.
• Ratto, M., & Rezaie, S. (2019). “AI, Education, and Gender: Understanding the Landscape.” Journal of Educational Technology & Society, 22(4), 35-50.
• UNESCO. (2021). The Digital Divide: A Barrier to Education in Developing Countries. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. Retrieved from: https://www.unesco.org/en/digital-divide
• European Commission. (2019). Bridging the Gender Gap in STEM Education. European Union. Retrieved from: https://ec.europa.eu/education/policies/gender-equality-in-education
• UN Women. (2020). Gender and Technology: Closing the Gender Digital Divide. United Nations Women. Retrieved from: https://www.unwomen.org/en/digital-technology
• OECD. (2018). The Digital Transformation of Education: The Role of Technology in Promoting Gender Equality. OECD Publishing.
• International Society for Research in Education and Development (ISRE). (2017). “Gender and Technology: An Analysis of Bias in Education.” Journal of Educational Research, 15(2), 23-34.