Авторка Марија Зографска
Вовед
Во современото општество, технологијата игра сè поголема улога во обликувањето на иднината на човештвото. Од сите технолошки достигнувања, вештачката интелигенција (ВИ) се издвојува како една од најреволуционерните и најбрзорастечки области што влијаат на сите аспекти од секојдневниот живот. ВИ има потенцијал не само да го промени начинот на кој работиме, учиме и комуницираме, туку и да донесе радикални промени во здравствениот систем, индустријата, транспортот и безбедноста. Оваа технологија станува клучен двигател на економскиот раст, иновациите и конкурентноста меѓу земјите. Сепак, со толкаво влијание доаѓа и одговорност, особено кога станува збор за тоа кој ги креира овие системи и чии вредности, искуства и перспективи се вградени во нивниот дизајн. Прашањето за родовата застапеност, а особено за учеството на жените во создавањето на ВИ, станува од суштинско значење. Недоволната инклузија на жени во ВИ не е само прашање на бројки, туку има директни последици врз квалитетот, пристрасноста и применливоста на технолошките решенија. Истовремено, се отвораат можности за редефинирање на улогата на жените во технолошкиот развој и креирање на поправедна дигитална иднина.
Посебно внимание заслужува улогата што ја имаат жените во обликување на иднината на оваа трансформативна технологија. Се повеќе истражувања покажуваат дека разновидноста во тимовите за истражување и развој резултира со покреативни, поинклузивни и попрецизни технолошки решенија. Од таа перспектива, нееднаквата застапеност на жените претставува изгубен потенцијал за општествени иновации. Прашањата како што се пристрасни алгоритми, нефер одлуки од автоматизирани системи и недостаток на прилагоденост кон различните социјални контексти директно произлегуваат од отсуството на повеќе перспективи во процесот на создавање ВИ. Жените како кориснички, но и како креаторки на технологија, носат уникатни искуства кои можат значајно да влијаат врз насоката и ефективноста на развојот. Преку анализа на факторите што ја ограничуваат нивната застапеност, можеме да предложиме конкретни решенија и стратегии за инклузија. Тоа значи адресирање на институционалните, образовните и културните бариери кои ги спречуваат девојчињата и жените да изградат кариери во ВИ. Оттука, овој труд има за цел да даде детална слика за застапеноста на жените во ВИ и да ја потенцира потребата од итна интервенција и промена на постоечките практики.
Овој труд ја разгледува застапеноста на жените во развојот на вештачката интелигенција низ историска, образовна, институционална и културна призма. Прво, ќе се осврнеме на историските примери на женски пионери во технологијата, со цел да ја преиспитаме тезата дека технологијата била домен исклучиво на мажите. Потоа, ќе анализираме зошто денешната статистика сè уште покажува значителна родова нерамнотежа, како и какви се последиците на тоа за самата технологија. Воедно, ќе се осврнеме на клучните бариери со кои се соочуваат жените и ќе ги прикажеме актуелните иницијативи кои работат на надминување на тие пречки. Конечната цел е не само да се идентификува проблемот, туку и да се понудат конкретни препораки за системска трансформација. Воведот служи како поставување на сцената за подетална анализа во главниот дел, каде ќе се истражат причините за ниската застапеност, последиците од тоа, како и успешните модели на интервенција. Само преку темелна и сеопфатна анализа може да се иницира вистинска промена. Затоа, од суштинско значење е да се отворат нови хоризонти за жените во вештачката интелигенција.
Главен дел
Историски контекст и невидливи пионери Жените имаат длабоки корени во развојот на компјутерската наука и технологијата. Ада Лавлејс, првата програмерка во историјата, и Грејс Хопер, авторка на првиот компајлер, се меѓу најпознатите фигури чии придонеси го обликуваа современиот компјутерски свет. Во средината на 20 век, жените сочинуваа значителен дел од оние што програмираа машини како ENIAC и UNIVAC. Сепак, со текот на времето, особено во периодот на брзата експанзија на
индустријата, дојде до масовна маргинализација на жените од технолошките позиции. Родовите стереотипи, економските интереси и културната стигматизација одиграа клучна улога во ова исклучување. Постепено, програмирањето беше редефинирано како машка професија, што доведе до намалена видливост на женските иновации. Денес, во научната литература и јавната перцепција, придонесот на жените сè уште често е недоволно документиран и признаен. Историската ревизија е неопходна за да се постави основа за современа инклузија.
Родова нееднаквост во бројки и улоги
И покрај глобалните заложби за еднаквост, статистиките остануваат загрижувачки. Само околу 20% од вработените во областа на вештачката интелигенција се жени, а во водечки позиции тој процент е уште понизок. Во академските кругови, помал број жени се застапени во водечките истражувачки проекти, публикации и конференции поврзани со ВИ. Оваа нееднаквост ја ограничува разновидноста на перспективи и ја намалува социјалната чувствителност на креираните системи. Повеќето алгоритми се резултат на работа на хомогени тимови, што доведува до несвесно моделирање на пристрасности. Истовремено, жените кои се активни во полето често се соочуваат со недоверба, повисоки критериуми за докажување и отсуство на мрежи за поддршка. Недостатокот на менторство и слаба застапеност во управувачките структури ја одржува постоечката динамика. Оваа ситуација бара итна реакција од сите нивоа на општеството.
Последици од неинклузивен развој
Недостатокот на женски гласови во ВИ директно се одразува врз квалитетот на технологијата. Истражувања покажуваат дека многу алгоритми покажуваат пристрасност при препознавање лица, особено кога се работи за жени и лица со темен тен. Во системите за регрутација, забележани се примери каде автоматизираните системи фаворизираат машки биографии. Овие проблеми не се резултат на технички недостатоци, туку на социјално ограничените перспективипри нивниот развој. Разновидните тимови, во кои се вклучени жени од различни потекла, создаваат пофер, поетични и поетички одговорни решенија. Одговорноста лежи кај институциите, компаниите и научната заедница да обезбедат правична застапеност во процесот на развој. Технологијата не е неутрална – таа го рефлектира своето општествено опкружување. Со женско учество, ВИ добива шанса да стане инклузивен инструмент за подобрување на светот.
Образовни предизвици и можности
Образованието претставува клучен сегмент во решавањето на проблемот со застапеноста на жените. Многу девојчиња се соочуваат со стереотипи уште во основно образование, каде СТЕМ предметите често се перцепираат како „машки“. Овој тренд се рефлектира и во средното и високото образование, каде бројот на студентки во ВИ програми останува релативно низок. Универзитетите треба да развиваат родово сензитивни наставни програми и да нудат финансиски и менторски поддршки на студентки. Потребни се програми за ран пристап и практични работилници кои ќе ги мотивираат девојчињата да изберат кариера во технологија. Медиумите, наставниците и родителите имаат важна улога во рушење на штетните перцепции. Само преку синхронизиран пристап ќе се создаде култура што ќе ја поттикне самодовербата и интересот кај младите жени. Образованието мора да биде првиот чекор кон правична застапеност.
Работна средина и корпоративна култура
Жените кои успеваат да навлезат во ВИ индустријата често се соочуваат со дополнителни предизвици на работното место. Недоволна флексибилност, микроагресии, ограничени можности за напредување и платен јаз се само дел од препреките. Истовремено, културата на „технолошка елитизираност“ ја исклучува разновидноста и ја фаворизира машката доминација. Компаниите треба да воспостават јасни политики за родова еднаквост, транспарентни процеси за унапредување и програми за лидерство за жени. Иницијативи како вклучување на жените во одлуки, поддршка на родителството и создавање на безбедна работна средина се клучни. Жените лидери треба да бидат видливи и охрабрени да станат модели за идентификација. Овие промени не се само морална обврска, туку и стратегија за зголемена продуктивност и иновации. Родовата еднаквост мора да биде дел од корпоративниот идентитет.
Иницијативи и позитивни примери
Во последните години, се појавија бројни иницијативи за поттикнување на жените во ВИ. Невладини организации, академски институции и технолошки гиганти инвестираат во програми за менторство, обуки и можности за вмрежување. Иницијативи како „Women in AI“, „AI4ALL“ и „TechWomen“ покажаа значајни резултати во охрабрување и професионален развој на жени. Националните влади, исто така, започнуваат стратегии за еднаквост во технологијата, но потребна е поголема интеграција на овие програми во системот. Финансиската поддршка и следење на резултатите се важни за нивна долготрајност. Позитивните примери покажуваат дека системските промени се можни кога постои колективна волја. За да се постигне вистинска еднаквост, овие иницијативи мора да станат дел од глобалната технолошка агенда. Само тогаш жените ќе имаат вистинска можност да го обликуваат ВИ.
Социјални перцепции и медиумски наративи
Медиумите играат значајна улога во обликувањето на перцепцијата за улогата на жените во ВИ. Често, жените се прикажани како кориснички, а не како креаторки на технологија. Овој наратив создава културна бариера која влијае врз самодовербата на девојчињата и жените кои размислуваат да се приклучат кон технолошки кариери. Недостатокот на женски примери во популарната култура, филмови, реклами и вести ја поттикнува идејата дека технолошките дисциплини се „машки терен“. За да се надмине ова, неопходно е активно претставување на жени иноватори, истражувачки тимови и технолошки лидери во медиумите. Позитивните модели може да го мотивираат новиот бран на девојчиња да ја замислат својата иднина во ВИ. Исто така, новинарите и медиумските продуценти треба да бидат обучени за родово сензитивно известување. Со тоа се создава поширок социјален контекст кој ја поддржува рамноправната застапеност.
Родовата еднаквост како предуслов за етичка ВИ
Етичките дилеми поврзани со вештачката интелигенција се интензивно истражувани, особено во контекст на пристрасност, приватност и транспарентност. Жените, како дел од разновидни тимови, често носат перспектива која е повеќе ориентирана кон етички и социјални импликации. Во процесот на дизајнирање на алгоритми, нивното учество придонесува за развој на технологии кои се посензитивни на прашања како родова дискриминација и социјална неправда. Истовремено, жените истражувачи во ВИ сè почесто се лидери на проекти поврзани со етичка регулација и хуманитарни примени на технологијата. Токму преку родово балансирани тимови, може да се намали ризикот од создавање на алгоритми кои несвесно го репродуцираат статус квото. Етичката ВИ не може да се постигне без разновидност во тимовите што ја креираат. Затоа, родовата еднаквост треба да се сфати како клучен предуслов за развој на праведна и општествено одговорна ВИ.
Улогата на државната политика и меѓународната регулатива
Националните и меѓународните политики имаат суштинско значење во обезбедувањето родова рамнотежа во ВИ. Земјите кои се посветени на промоција на родова еднаквост имаат поуспешни и поинклузивни технолошки системи. Европската Унија, на пример, преку својата дигитална стратегија и програмата Horizon Europe, обезбедува поддршка за проекти кои промовираат вклученост на жените во технолошки истражувања. Владите можат да играат активна улога преку финансирање на стипендии за жени во СТЕМ, задолжителни квоти во јавни научни проекти и законска регулатива за платна еднаквост. Исто така, потребна е координација со приватниот сектор за имплементација на заеднички политики за еднакви можности. Воспоставување на институти за родова анализа во технологија може да биде основа за постојано следење и евалуација на напредокот. Родовата рамноправност не смее да остане само политичка декларација, туку да стане дел од реалните механизми на технолошко управување. Само така може да се создаде одржлива рамка за дигитален прогрес кој ги вклучува сите.
Потребата од културна трансформација
Промената на културните норми и перцепции е суштинска за долгорочна родова еднаквост во ВИ. Технологијата не постои во вакуум – таа се развива во рамките на културните вредности и очекувања. За да се создаде прифатлива средина за жените, мора да се работи на рушење на длабоко вкоренети родови стереотипи кои ги дефинираат професиите според пол. Ова бара вклучување на едукатори, родители, медиуми, но и релевантни културни институции. Промоцијата на ВИ како поле каде секој има право да придонесува, без разлика на пол, е дел од оваа културна трансформација. Кампањи за подигање на јавната свест, неформално образование, и поддршка на жени во локални заедници се конкретни чекори во оваа насока. Само кога општеството во целина ќе ја прифати потребата од еднаквост, технолошките промени ќе бидат трајни и ефективни. Културната промена е најтешка, но и најважна фаза во постигнувањето на вистинска рамноправност.
Идни перспективи и иновациски потенцијал Интеграцијата на жените во сите фази на развој на ВИ не е само прашање на еднаквост, туку и на иновациски капацитет. Истражувањата доследно покажуваат дека разновидните тимови генерираат покреативни и ефективни решенија. Жените носат различни пристапи кон проблемите, често фокусирани на инклузија, одржливост и општествена корист. Со нивна поголема застапеност, ВИ би можела да се развива не само како комерцијална, туку и како општествено значајна технологија. Воедно, новата генерација на девојчиња кои стапуваат во технолошките сектори ќе биде носител на иднината на феминистичката
технолошка визија. Развојот на женски стартапи, соработки со невладини организации и отворени истражувачки платформи се веќе знак дека жените ја преземаат својата улога. Тие не само што заслужуваат место во ВИ, туку го трансформираат начинот на кој таа технологија се развива и применува. Иднината на ВИ не може да биде целосна без активното учество на жените.
Заклучок
Застапеноста на жените во развојот на вештачката интелигенција е прашање од суштинско значење за иднината на технологијата и општеството. Ова не е само прашање на социјална праведност, туку и на практична ефикасност и иновациски потенцијал. Жените носат различни перспективи, пристапи и вредности кои придонесуваат за развој на покомплетна, пофер и поетична технологија. Без нивниот придонес, ВИ системите ризикуваат да бидат непотполни, ограничени и потенцијално штетни за одредени општествени групи. Затоа, вклучувањето на жените треба да се третира како приоритет на образовните институции, државните политики и технолошката индустрија. Со конкретни мерки, поддршка и следење на напредокот, може да се создаде иновативна, праведна и одржлива ВИ екосфера. Само преку целосна интеграција на жените ќе се осигура дека ВИ ќе служи на целото човештво. Со тоа, ќе се надмине историската нееднаквост и ќе се отвори патот кон нова ера на технолошка еднаквост.
Потребно е да се нагласи дека промена не може да се постигне преку изолирани активности. Потребен е холистички пристап кој вклучува едукација, законодавство, јавна политика и културна трансформација. Медиумите имаат моќ да промовираат позитивни примери и да ја нормализираат женската улога во технологијата. Важно е и мажите да бидат вклучени како сојузници во борбата за родова еднаквост, преку промоција на инклузивна култура и преиспитување на сопствените предрасуди. Академските институции треба да водат во истражување и имплементација на родово сензитивни програми. Одговорноста е колективна и бара долгорочна посветеност. Само така ќе се надминат структурните бариери и ќе се создадат услови за родово балансирана иднина во ВИ. Жените не треба само да бидат присутни, туку и влијателни и препознаени како лидери во полето.
Прашањето за застапеноста на жените во ВИ не смее да биде третирано како маргинално или секундарно. Тоа мора да стане составен дел од секоја стратегија за дигитален развој и технолошки напредок. Само така ќе можеме да изградиме технолошка иднина што ќе биде етичка, праведна и инклузивна. ВИ има потенцијал да решава комплексни општествени предизвици, но само доколку се развива со инклузија, транспарентност и правична застапеност. Жените мора да имаат право, можност и поддршка да придонесат кон овој развој на еднаков начин. Патот е долг, но со заедничка волја и координирано дејствување, родовата еднаквост во ВИ е достижна цел. На тој начин, технологијата ќе стане вистинско средство за општествена трансформација. Време е за промена што ќе ја претвори вештачката интелигенција во вистински одраз на човечкото богатство и разновидност
Референци
1. Ада Лавлејс – Википедија, слободна енциклопедија.
2. Грејс Хопер – Википедија, слободна енциклопедија
3. UN Women – Официјална веб страница
4. УНЕСКО – UNESCO Women
5. Women in AI – Офцијална веб страница
6. Artsmart.ai – Официјална веб страница
7. Interface-EU – Официјална веб страница
8. Skilla – Официјална веб страница