Љупче Нелкоски
Вовед
Во последната деценија, генеративната вештачка интелигенција (gen-AI) станува сѐ позначаен фактор во областа на дигиталната уметност. Алатки како DALL·E, Midjourney, Artbreeder и RunwayML овозможуваат создавање на визуелна уметност без потреба од традиционални уметнички вештини. Иако ова може да отвори нови хоризонти за младите креатори, поставува и низа прашања за тоа како овие технологии влијаат на нивната самодоверба, особено кај девојчињата кои се веќе под влијание на родови стереотипи и очекувања.
Клучни теоретски основи: генеративна AI и самодоверба Генеративната вештачка интелигенција се однесува на компјутерски системи кои учат од податоци и создаваат нови, оригинални содржини, вклучувајќи слики, музика, текст или дизајн. Таа станува алатка која има потенцијал да ги трансформира традиционалните концепти на уметност и креативност. Самодовербата, од друга страна, се дефинира како степен на сигурност во сопствените способности, проценки и вредност, и има суштинско значење во развојот на личноста, особено кај млади лица во фаза на самоидентификација.
Кај младите уметници, особено девојчињата, овие два поими се преплетуваат во уникатен психолошки контекст: кога технологијата генерира содржина што изгледа професионално и инстантно, може да предизвика чувство на неадекватност или сомнеж во сопствените вештини. Затоа, разбирањето на овие концепти и нивната меѓусебна поврзаност е основа за анализа на ефектите на генеративната AI врз развојот на самодовербата.
Генеративен AI во Креативниот Процес: Нови Можности и Предизвици за Младите Уметници
Со развојот на генериративниот AI, новите алатки имаат способност да генерираат слики, анимации и дизајни за неколку секунди, што може да биде исклучително импресивно, но и да создаде чувство на несигурност кај младите уметници кои вложуваат значителен труд во создавање на својата уметност. Брзината и прецизноста на овие технологии можат да создадат впечаток дека традиционалниот уметнички процес е загрозен.
Меѓутоа, наместо да се натпреваруваат со AI, младите уметници треба да се поттикнат да ги користат овие алатки како средство за проширување на нивната креативност, а не како замена за личниот труд и уникатност. AI може да биде ценет партнер во уметничкиот процес, кој нуди нови инспирации, можности за експериментирање и
3
начин за брзо остварување на идеи. Креативните индустрии ќе бидат тие што ќе можат најдобро да ги комбинираат традиционалните вештини со новите технологиите за да создадат нешто уникатно.
Наместо да гледаме на AI како конкурент, треба да го гледаме како еден од алатките што го прават уметничкиот процес посебен, иновативен и релевантен за новото време.
Психолошки Ефекти на Самодовербата: Како AI влијае на Младите Уметници
Истражувањето објавено во Journal of Youth and Media (2022) укажува на значителни психолошки ефекти врз самодовербата на младите девојчиња кои ги споредуваат своите уметнички дела со AI-генерирани слики. Многу често, тие чувствуваат дека нивните трудови не се доволно добри, што води до појава на синдром на самозванец (impostor syndrome) и намалена мотивација. Овој феномен може да создаде чувство на несигурност и да ги доведе до сомнеж во своите способности и вредноста на нивната креативност.
За да се заштитат од овие негативни ефекти, психолозите препорачуваат развивање на критичко размислување и саморефлексија. Кога младите уметници развиваат свест за своите уникатни вештини и лична уметничка патека, тие стануваат посигурни во своето творчество и поотпорни на влијанијата од AI и други екстерни фактори. Ова им овозможува да го восприемаат технологијата како алатка за раст и експериментирање, наместо како конкуренција што го намалува нивниот личен потенцијал. Развивањето на овие ментални механизми е клучно за одржување на здравата самодоверба и креативност во светот на дигиталната уметност.
Родовите Аспекти и Културен Контекст: Како Културата Влијае на Младите Девојчиња во Светот на AI
Според UNESCO (2023), девојчињата се сѐ уште недоволно застапени во технолошките и STEM полиња, што ја зголемува веројатноста тие да се чувствуваат како “гости” во светот на AI. Овој недостаток на застапеност создава бариери кои ги ограничуваат можностите на младите девојчиња да се вклучат и да се изразат во области кои сè повеќе се поврзуваат со технологијата и иновацијата. Овие социокултурни бариери можат да доведат до чувство на исклученост и недоволна самодоверба во нивните способности.
4
Комбинирањето на уметност и технологија, меѓутоа, претставува моќна можност за рушење на овие бариери и инклузивно вклучување на девојчињата во технолошкиот простор. Уметничките изрази преку технологија им овозможуваат да се почувствуваат рамноправни и да го прошируваат својот креативен потенцијал. За да се постигне ова, сепак, потребна е институционална поддршка, која ќе создаде можности за образование, менторство и истражување на ова поле. Поддршката на наставниците, организациите и владините агенции ќе биде клучна за мотивирање на девојчињата и за унапредување на родовата еднаквост во сферите на технологијата и уметноста.
Примери од Практика и Истражувања
Проектот “Girls Make Art With AI” во Канада (2021): Овој проект е пример за позитивно искористување на AI во уметноста, каде што девојчињата учат како да ги користат AI-генеративните алатки за да создадат уникатни уметнички дела. Клучната компонента на овој проект беше водството и менторството на стручни уметници и технолози, кои им покажаа на девојчињата како технологијата може да биде дополнување на нивната креативност, а не конкурент. Овој пристап го зголеми нивното чувство на самодоверба и ги охрабри да го користат AI како средство за самоизразување, наместо да се чувствуваат како да конкурираат со него. Проектот ги демонстрира позитивните резултати кога AI се користи како инструмент за творештво, а не како замена за човечката креативност.
Во Србија, наставна програма од 2022: Во 2022 година, Србија започна имплементација на наставни програми кои вклучуваат AI-генеративни алатки во часови по уметност. Целта беше да се стимулира младите девојчиња да ги истражат можностите на AI во создавање уметнички дела и да ги поттикне на поголема ангажираност во часовите по уметност. Резултатите од програмата покажаа зголемена мотивација кај девојчињата, кои беа особено заинтересирани да научат како AI може да се користи како додатен инструмент за проширување на нивната креативност. Програмата беше успех, бидејќи ги охрабри учениците да експериментираат со нови технологии и ја отвори вратата за нови перспективи во уметничкиот процес.
Во анкета спроведена од MIT (2023): Според резултатите од анкета спроведена од MIT во 2023 година, 68% од девојчињата изјавиле дека AI ги инспирирала да научат повеќе за технологијата. Овие девојчиња изразија ентузијазам за понатамошно истражување на технологијата, бидејќи ја гледаат како нов начин за изразување на своите идеи и креативни потенцијали. Истражувањето покажува дека, иако многу
5
девојчиња се почетнички во сферата на технологијата, интересот за учење и создавање со помош на AI расте, што укажува на позитивна промената во ставовите кон технологијата и можностите кои таа ги нуди.
Предизвици и Потенцијал
Страв од непотребност на човечка креативност: Еден од главните предизвици е стравот дека технологијата, како AI, ќе ја направи човечката креативност непотребна. Многу уметници и креативци се загрижени дека AI може да го замени нивниот труд и уникатност, и дека ќе се доведат до ситуација во која компјутерските системи ќе произведуваат уметност која е поефикасна и попрецизна. Овој страв може да ги демотивира младите уметници, вклучувајќи ги девојчињата, да се вклучат во креативни и технолошки активности. Меѓутоа, треба да се нагласи дека AI не треба да се гледа како конкурент, туку како партнер кој може да ја унапреди човечката креативност и да го прошири креативниот процес.
Некритичко прифаќање на AI содржини како “повредни”: Друг предизвик е некритичното прифаќање на AI-создадените содржини како валидни и вредни, без да се земе предвид контекстот и начинот на кој тие се создадени. Многу луѓе, особено помладите генерации, можеби не се свесни за можните етички и културни прашања кои произлегуваат од употребата на AI во создавањето на уметност или медиуми. Затоа е важно да се развива критичко размислување и етички размислувања околу тоа како AI се користи во уметноста и како може да влијае на општествените стандарди и вредности.
Недостиг на менторство и поддршка: Постојниот недостиг на менторство и поддршка од страна на искусни уметници, технолози и наставници е сериозен проблем. Без соодветно водство и менторство, девојчињата можат да се чувствуваат неразумно изолирани или невообичаено застрашени да се занимаваат со новите технологии. Поддршката од страна на образовни институции, родители и дигитални заедници е клучна за развојот на нивната самодоверба и можноста за истражување на технологијата.
Од друга страна, AI нуди потенцијал за:
Колаборативна уметност: AI овозможува нови можности за соработка помеѓу различни креативни дисциплини и уметници. Преку технологијата, уметниците можат да работат заедно со AI како партнер, создавајќи иновативни и уникатни дела кои комбинираат човечка креативност со можностите на технологијата. Овој тип на
6
соработка може да ги надмине границите на традиционалните уметнички форми и да отвори нови патишта за креативно изразување.
Визуелна експлорација: AI може да ги прошири можностите за визуелно изразување, создавајќи нови патишта за истражување на уметничките форми. Користењето на AI во визуелната уметност може да доведе до откривање на нови естетски перспективи и нови начини на создавање визуелни дела кои не биле можни со традиционални техники.
Кршење на традиционални ограничувања во изразувањето: AI ги руши традиционалните ограничувања на уметничкиот процес. Уметниците можат да користат AI за да експериментираат со нови идеи и концепти, комбинирајќи различни елементи на уметноста на начин кој претходно бил невозможен. Ова отвора нови можности за иновација во уметноста и го поттикнува развојот на нови форми на креативен израз.
Образовни Стратегии и Решенија
Вклучување на AI-писменост во наставни програми со родова перспектива: Вклучувањето на AI во образовните програми со посебен акцент на родовата перспектива е важно за создавање на инклузивни и родово изедначени можности. Ова ќе овозможи девојчињата да развијат вештини и самодоверба во технологијата, која честопати се смета за “машка” сфера. Поради тоа, наставата треба да ги охрабрува девојчињата да го користат AI како алатка за уметничко изразување и иновација.
Организирање на работилници каде AI е партнер, не замена: Работилниците каде AI е поставен како партнер, а не замена, ќе овозможат практично искуство во кое девојчињата ќе научат како да ја користат оваа технологија за своите уметнички цели. Креативните работилници каде AI се користи како дополнителен алат ќе создадат сигурно и инклузивно училишно опкружување, каде што девојчињата ќе можат да се изразат без страв од конкуренција со технологијата.
Вклучување на успешни жени уметници и научнички како менторки: Менторството од успешни жени уметници и научнички е клучно за развојот на девојчињата во овој простор. Тие можат да понудат вредни совети, инспирација и практично водство за тоа како да се комбинираат уметноста и технологијата, како и да ги охрабрат девојчињата да го прескокнат стравот од неуспех.
Поддршка од родителите, училиштата и дигиталните заедници за охрабрување на девојчињата да експериментираат: Поддршката од родителите, училиштата и
7
дигиталните заедници е клучна за успехот на девојчињата во полето на технологијата. Охрабрувањето на девојчињата да експериментираат, да се поигруваат со новите технологии и да ја користат AI како алатка за креативно изразување ќе помогне да се изгради нова генерација на уверени и иновативни млади жени во светот на уметноста и технологијата.
Заклучок
Генеративната вештачка интелигенција претставува моќна алатка која може да има двојна улога во креативниот процес – како средство за зголемување на креативната самодоверба, но и како потенцијален фактор кој може да ја поткопа. Технологијата, кога се користи со критичко размислување и правилен пристап, може да овозможи нови и иновативни патишта за изразување на креативноста, а истовремено да создаде простор за самостојност и самоизразување. Меѓутоа, без правилно насочување, AI може да доведе до чувството на невалидност и демотивација, особено кај девојчињата кои се соочуваат со длабоки родови предрасуди во технологијата и уметноста.
Клучно е да се создаде критички, поддржувачки и инклузивен простор каде девојчињата ќе научат како да ја користат технологијата како продолжение на својата имагинација и креативност, а не како конкурент кој ги потиснува нивните способности. Образовните институции, наставниците и родителите имаат централна улога во овозможувањето на ваков простор, обезбедувајќи не само пристап до технологијата, туку и наставни програми кои ги поттикнуваат на експериментирање и иновации. Понатаму, менторството од успешни жени уметници и научнички може да обезбеди практична поддршка и да ги инспирира девојчињата да се видат себеси како активни учесници во полето на технологијата и уметноста.
Со соодветна поддршка и наставни стратегии, AI може да биде катализатор за нови форми на креативност и иновации, кои ќе придонесат за поголема родова еднаквост во технологијата. Во иднина, овој процес ќе овозможи младите девојчиња да се ослободат од стереотипите и да го користат потенцијалот на технологијата како средство за остварување на своите цели и амбиции во светот на уметноста и науката.
8
Користена литература
Buolamwini, J., & Gebru, T. (2018). Gender Shades: Intersectional Accuracy Disparities in Commercial Gender Classification.
UNESCO (2023). AI and Education: Guidance for policy-makers.
West, M., Kraut, R., & Ei Chew, H. (2022). AI-Generated Art and Youth Self-Confidence. Journal of Youth and Media.
World Economic Forum (2022). Future of Jobs Report.
Girls Make Art With AI – Canadian Digital Inclusion Initiative (2021).
MIT Digital Creativity Survey Report (2023).
European Commission (2022). Gender and AI in Digital Education.
Eubanks, V. (2018). Automating Inequality: How High-Tech Tools Profile, Police, and Punish the Poor.
O’Neil, C. (2016). Weapons of Math Destruction: How Big Data Increases Inequality and Threatens Democracy.
Crawford, K. (2021). Atlas of AI: Power, Politics, and the Planetary Costs of Artificial Intelligence.
Srinivasan, R. (2020). The Rise of AI and the Future of Work: Navigating Challenges for Women in Tech.
9