Жарко Иванов
ВОВЕД
Во дигиталната ера, технологијата игра клучна улога во обликувањето на модерното општество. Меѓу најреволуционерните иновации денес е вештачката интелигенција (AI), која има потенцијал да влијае врз сите сфери на животот — од образованието до здравството и индустријата. Но со напредокот доаѓаат и нови предизвици: дали технологијата служи еднакво на сите, или пак ги репродуцира постојните нееднаквости?
Иако вештачката интелигенција се гледа како симбол на прогрес и иновација, таа истовремено поставува прашања за етиката, транспарентноста и инклузивноста на технолошкиот напредок. Во суштина, секоја технологија ја одразува визијата, вредностите и пристрасностите на луѓето што ја креираат. Тоа значи дека ако не се внимава, AI може да ја продолжи и зацврсти системската нееднаквост која веќе постои, вклучително и родовата дискриминација.
Паралелно со тоа, се јавува и потенцијалот AI да биде алатка за трансформација. Со вистински насочени политики, правичен пристап до податоци и вклучување на жени во развојот на технолошки решенија, AI може да придонесе кон општество кое е поправедно и порамноправно. Затоа, темата на оваа работа е особено релевантна — таа ги поврзува прашањата за технолошки напредок со фундаменталните човекови права, правдата и еднаквоста.
Оваа семинарска работа го истражува односот помеѓу AI и родовата еднаквост, анализирајќи ги пречките со кои жените се соочуваат во технолошките области, но и иновативните решенија кои AI ги нуди за поинклузивна иднина.
ИСТОРИСКИ КОНТЕКСТ: ЖЕНИТЕ И ТЕХНОЛОГИЈАТА НИЗ ВРЕМЕТО
Жените отсекогаш играле значајна, но често недоволно признаена улога во развојот на технологијата. Ада Лавлејс, сметана за првиот програмер, и Грејс Хопер, која го разви првиот компајлер, се само дел од жените кои оставиле длабока трага. Сепак, историската маргинализација придонела нивните достигнувања да останат во сенка.
Во 20 век, жените добиваат поголем пристап до образование во STEM (наука, технологија, инженерство и математика), но и понатаму се соочуваат со ограничувања во кариерата и платата.
И покрај значајните придонеси, жените низ историјата често биле исклучени од признанието кое им следува. Во времиња кога технологијата и науката биле сметани за „машки“ домени, многу талентирани жени работеле во сенка — нивната работа била прикажувана како помошна, а не како клучна за технолошкиот напредок.
Пример за тоа е групата „компјутери“ – жени кои во текот на Втората светска војна рачно извршувале сложени математички пресметки за воени потреби, вклучувајќи го и развојот на ракетната технологија. Подоцна, тие жени придонесоа за првите програмски јазици, но нивните имиња ретко се појавуваа во насловите.
СОВРЕМЕНИ ПРЕДИЗВИЦИ НА ЖЕНИТЕ ВО ТЕХНОЛОШКИОТ СЕКТОР
И покрај напредокот во женската застапеност, статистиките покажуваат дека жените во AI и технолошките компании сè уште се во малцинство:
- Само 28% од глобалната STEM работна сила се жени (UNESCO, 2021).
- Жените во AI претставуваат само 22% од работната сила (World Economic Forum, 2022).
- Жените на раководни позиции се значително помалку застапени, а платниот јаз е и понатаму присутен.
Овие нееднаквости се резултат на системски фактори: родови стереотипи, недостаток на менторство, и несоодветни работни услови.
Во технолошките компании денес, жените често се соочуваат со „стаклени тавани“ – невидливи бариери кои ги спречуваат да напредуваат до највисоките позиции. Иако почетниот влез во индустријата е сè почест, задржувањето и напредувањето на жените остануваат голем предизвик. Работните средини често се дизајнирани според машки модели на однесување, со фокус на конкуренција наместо соработка, што може да ги обесхрабри жените и другите маргинализирани групи.
ПОТЕНЦИЈАЛОТ НА ВЕШТАЧКАТА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА ЗА НАДМИНУВАЊЕ НА РОДОВИТЕ БАРИЕРИ
AI не е неутрална технологија — нејзиниот дизајн и примена зависат од луѓето кои ја креираат. Но со соодветен пристап, AI може да стане моќна алатка за праведност:
- Алгоритми без пристрасност: Развој на системи кои елиминираат субјективни критериуми при регрутација и селекција.
- Препознавање на дискриминација: AI може да се користи за анализа на текстуални и визуелни содржини, откривајќи дискриминаторни модели.
- Автоматизирана евалуација: Објективна проценка на способности и перформанси, без влијание на родов идентитет.
Покрај техничките аспекти, AI нуди и можности за промена на самата организациска култура во технолошките компании. Преку интелигентни системи за управување со човечки ресурси, можно е да се идентификуваат модели на дискриминација и да се предложат конкретни мерки за унапредување на еднаквоста. На пример, AI може да анализира трендови во доделување задачи, напредување, и оценување на вработени, со цел да се откријат евентуални несразмери меѓу половите.
На крај, но не и најмалку важно, AI може да се користи како алатка за градење на јавна свест. Преку анализа на социјалните медиуми и дигиталните комуникации, може да се идентификуваат и адресираат широкораспространети стереотипи и дезинформации поврзани со родовите улоги, придонесувајќи за културна промена која оди во насока на инклузивност.
ИНКЛУЗИВЕН ДИЗАЈН И АЛГОРИТАМСКА ПРАВИЧНОСТ
Клучен чекор кон еднаквост е инклузивноста при развојот на AI:
- Податоци без пристрасност: Тренинг сетовите треба да ја одразуваат разновидноста на општеството.
- Разновидни тимови: Вклучување на жени во сите фази на развојот на AI значи поширока перспектива и подобри решенија.
- Транспарентност и отчетност: Компаниите мора да бидат одговорни за влијанието на своите алгоритми.
ИСТАКНАТИ ЖЕНИ ВО AI И НИВНИОТ ПРИДОНЕС
- Феи-Феи Ли – нејзината работа во компјутерска визија постави темели за модерните AI системи.
- Тимнит Гебру – истражува етички аспекти на AI и алармира за алгоритамска пристрасност.
- Џој Буоламвини – преку нејзината кампања за правични алгоритми, ги предизвикува гигантите на технологијата да преземат одговорност.
Феи-Феи-Ли Тимнит Гебру Џој Буоламвини
ПРЕПОРАКИ И СТРАТЕГИИ ЗА РОДОВА ЕДНАКВОСТ ВО ТЕХНОЛОШКИОТ РАЗВОЈ
- Поддршка на образовни програми за девојчиња во STEM.
- Финансирање жени-основачки на стартапи во технологија.
- Вклучување на родовата еднаквост во AI политики и регулативи.
- Промовирање на жени лидери во технолошките институции.
Значајна препорака е и спроведувањето на обврзувачки политики за транспарентност во платите и можностите за напредување. Истражувањата покажуваат дека кога компаниите јавно ги објавуваат своите податоци за родова застапеност и платни разлики, се зголемува притисокот за промени и одговорност. Покрај тоа, националните влади треба да стимулираат родово-балансирани технолошки иницијативи преку грантови, даночни олеснувања и партнерства со академски институции. Само преку системска и интерсекторска поддршка може да се создаде вистински инклузивна технолошка иднина.
ЗАКЛУЧОК
Родовата еднаквост и технологијата не се одвоени теми — тие се испреплетени. Вештачката интелигенција нуди уникатна можност да се редефинира начинот на кој општеството пристапува кон праведност и инклузија. Жените имаат суштинска улога во технолошкиот развој, а нивната поддршка е неопходна за креирање етички и одржливи иновации.
Ако се користи мудро, AI може да стане платформа за трансформација — не само на технолошките системи, туку и на самото општество.
Користена литература
- UNESCO (2021). „Откривање на кодот: Образование на девојчиња и жени во СТЕМ“
- World Economic Forum (2022). „Извештај за глобална родова разлика“
- Devex (2023). „Зошто родовата еднаквост во технологијата е поитна од кога било“
- McKinsey (2022). „Извештај за жените на работното место“ https://www.mckinsey.com
- aigender.net (2024-2025). Различни извори за жените во AI и технологијата