Ана Георгиевска
Вовед
Виртуелната реалност (VR) претставува една од најиновативните технологии на 21-от век, која има потенцијал да го редефинира начинот на кој луѓето комуницираат, учат и се забавуваат. Со создавање на интерактивни и персонализирани искуства, VR може да стане алатка за промена на општествените норми и зајакнување на еднаквоста, особено кога станува збор за родовата еднаквост. Сепак, како и секоја технологија, VR не е имуна на постојните општествени предрасуди и стереотипи. [3]
Во ера кога дигиталните технологии сè повеќе го обликуваат секојдневниот живот, прашањата за застапеност, инклузија и еднаквост стануваат клучни во процесот на технолошка иновација. Иако VR нуди бројни можности за експериментирање со идентитети и улоги, важно е да се постават основи што ќе обезбедат рамноправен третман за сите корисници. Разбирањето на начинот на кој родовите улоги се рефлектираат и трансформираат во виртуелниот свет може да придонесе за креирање на попрогресивни и праведни дигитални општества. [5] Поради тоа, испитувањето на VR како простор за социјална инклузија е не само актуелно, туку и неопходно.
Оваа семинарска работа има цел да ги анализира начините на кои виртуелната реалност може да се користи за промовирање на родова еднаквост, како и да ги идентификува главните предизвици во дизајнот на инклузивни VR искуства.
Тековна состојба на родовата еднаквост во VR индустријата
Иако технолошките индустрии традиционално се сметаат за доминирани од мажи, VR секторот покажува одреден напредок во однос на родовата застапеност. Се повеќе жени се вклучуваат како дизајнери, програмери, уметници и истражувачи во оваа област. Според извештаите од европскиот проект CREA-MEDIA-2024-DEVVGIM, [7] се забележува раст на инклузивни тимови и иницијативи кои се фокусираат на развој на апликации што промовираат родова еднаквост и разновидност.
Сепак, оваа позитивна слика не значи дека предизвиците се надминати. Во повеќето VR студии, особено во големите компании, жените и понатаму се помалку застапени на лидерски позиции. Дополнително, истражувањата покажуваат дека содржините и аватарите често се дизајнирани според традиционални родови стереотипи, што може да доведе до исклучување или маргинализација на одредени групи корисници. [3]
Механизми за промовирање на еднаквост преку VR
Виртуелната реалност има уникатна способност да ги надмине физичките и социјалните бариери, овозможувајќи им на корисниците да ги истражуваат различни идентитети, улоги и перспективи. Ова се постигнува преку неколку клучни механизми:
1. Персонализација на аватари и идентитети
Еден од најмоќните аспекти на VR е можноста за креирање и прилагодување на аватари. Современите VR платформи, како што се VRChat и AltspaceVR, нудат широк спектар на опции за изглед, род, облека и глас, што им овозможува на корисниците да експериментираат со својот идентитет без ограничувања. Ова е особено важно за луѓето кои се идентификуваат како небинарни или трансродови, бидејќи виртуелниот свет им дава слобода да се претстават онака како што се чувствуваат. [2][9]
2. Едукација и симулации за емпатија
VR се користи и како алатка за образование и подигнување на свеста за родовите прашања. Преку симулации, корисниците можат да „влезат во чевлите“ на луѓе од различен род и да ги искусат нивните секојдневни предизвици. На пример, некои
апликации овозможуваат симулација на работен ден на жена во машки доминирана индустрија или интеракција со ситуации на дискриминација. Овие искуства ја зголемуваат емпатијата и ја поттикнуваат саморефлексијата кај корисниците. [8]
3. Алгоритми и модерација за спречување на дискриминација
Современите VR платформи имплементираат напредни AI алатки за препознавање и спречување на дискриминаторски говор, вознемирување и микроагресии. Овие системи, како што е Replika, можат да ги анализираат разговорите во реално време и да интервенираат кога ќе се забележи несоодветно однесување. Ова создава побезбедна и поинклузивна средина за сите корисници, без оглед на нивниот род. [10]
4. Универзален пристап до образовни и професионални можности
Виртуелната реалност ги елиминира географските и физичките бариери, овозможувајќи им на жените и маргинализираните групи да пристапат до квалитетни образовни и професионални ресурси. Пример за ова е проектот UNIQUE, кој развива инклузивни методи за ЛГБТКИ+ заедницата во стручното образование, користејќи VR за симулација на работни ситуации и развој на нови вештини. [8]
Предизвици во дизајнот на инклузивни VR искуства
И покрај потенцијалот, постојат бројни предизвици што треба да се надминат за да се обезбеди вистинска родова еднаквост во VR:
1. Технички ограничувања [4]
• Пристапност: Високата цена на VR опремата и потребата од напреден хардвер создаваат нееднаквост во пристапот, особено за жените во земјите во развој.
• Дизајн на уреди: Повеќето VR уреди се дизајнирани според машки антропометриски стандарди, што може да предизвика непријатност или недостапност за жените и луѓето со различна телесна конституција.
2. Културолошки и општествени бариери [6][3]
• Репродукција на стереотипи: Дизајнерите често несвесно ги репродуцираат постојните родови стереотипи во изгледот на аватарите, сценаријата и интеракциите.
• Недостаток на женски улоги: Во многу VR игри и апликации, женските ликови се маргинализирани или претставени на стереотипен начин, што ја ограничува идентификацијата и мотивацијата на женските корисници.
3. Алгоритамски и етички предизвици [10]
• Алгоритамски пристрасности: AI системите што се користат за модерирање и препораки често се тренирани на податоци што ги рефлектираат општествените предрасуди, што може да доведе до дискриминација или исклучување на одредени групи.
• Недостаток на етички стандарди: Се уште нема унифицирани етички протоколи за дизајн и употреба на VR од перспектива на родова еднаквост.
4. Регулаторни и правни пречки [5]
• Недоволна регулација: Постојат значителни празнини во законодавството што се однесува на дигиталното вознемирување, приватноста и заштитата на ранливите групи во виртуелните простори.
• Фрагментирани стандарди: Недостатокот на глобални стандарди за инклузивност ја отежнува имплементацијата на унифицирани решенија.
Стратегии за надминување на предизвиците
За да се обезбеди вистинска инклузивност и родова еднаквост во VR, потребни се интегрирани и мултидисциплинарни пристапи:
1. Инклузивен дизајн [4][7]
• Вклучување на жени, ЛГБТКИ+ лица и експерти за родова еднаквост во сите фази на развојот на VR апликации.
• Креирање на аватари и сценарија што ја рефлектираат разновидноста на корисниците.
2. Етички и транспарентни алгоритми [10]
• Развој на AI системи што се тестираат и оптимизираат за елиминирање на пристрасностите во однос на родот.
• Воведување на механизми за транспарентност и отчетност во модерацијата и препораките.
3. Едукација и подигнување на свеста [8]
• Организирање на работилници, обуки и кампањи за дизајнери и корисници за важноста на родовата еднаквост во VR.
• Промовирање на успешни примери и добри практики од светот. 4. Развој на регулаторни рамки [5]
• Соработка со државните институции, невладините организации и индустриските асоцијации во креирање на стандарди и протоколи за инклузивност.
• Воведување на квантитативни индикатори за мерење на родовата рамнотежа и инклузивноста во VR апликациите.
Заклучок
Виртуелната реалност претставува иновативна платформа која има потенцијал да ја трансформира не само технологијата, туку и општеството. Нејзината способност да овозможи персонализирани, имерзивни и емпатиски искуства ја прави особено важна алатка во борбата за родова еднаквост. Преку внимателен дизајн, VR може да стане простор во кој различностите се прифаќаат, а корисниците – без разлика на родов или сексуален идентитет – се чувствуваат видени и вреднувани.
Персонализацијата на аватари, симулациите што поттикнуваат разбирање и емпатија, како и пристапот до образовни и професионални можности преку VR, придонесуваат инклузивно, но за да се искористи овој потенцијал, неопходно е да се надминат постоечките бариери: техничките ограничувања, културните стереотипи, пристрасните алгоритми и недоволната регулатива. Овие предизвици бараат свесен и етички пристап во дизајнот на VR технологии, со активно вклучување на сите категории луѓе. Институционалната поддршка и јасни стандарди за инклузивност се клучни за гарантирање на еднаквост во дигиталните простори. Успехот на виртуелната реалност не се мери само по технолошкиот напредок, туку и по нејзината способност да промовира правда, еднаквост и почитување на различноста. Со вистински насочени напори, VR може да стане пример за тоа како технологијата може да придонесе кон поправедно и поинклузивно општество.
Слика 1. Во светот на ВР [11]
Библиографија
1. Окно.мк (2017). Дали виртуелната реалност е иднината на уметноста?
2. HackerNoon (2025). Виртуелна интимност во 2025 година: трендови, технологии и иднини
3. Википедија. Родова еднаквост
4. Erasmus+ (2024). Развивање инклузивност и нови видови вештини во средното стручно образование
5. OSCE (PDF). Родовата еднаквост е важна
6. CED Media (2023). Развој на видео игри и VR/AR содржина
7. CREA-MEDIA-2024-DEVVGIM. Европска иницијатива за развој на инклузивни апликации
8. UNIQUE Project (2022). Инклузивни методи за ЛГБТКИ+ во стручно образование
9. AltspaceVR, VRChat – официјални платформи и документација 10. Replika AI – Официјална документација за модерација и етика
11. Shutterstock – робот гледа ВР