Користење на вештачката интелигенција (AI) за унапредување на родовата еднаквост во академските истражувањаРодовата нееднаквост во СТЕМ Eвгенија Цветановска Вовед Во екот на 21ви век, кога човечката цивилизација доживува експанзија на модерна технологија,усовршување на човечките можности,активно учество во развој и подобрување на општествениот,политичкиот,економскиот, научниот подем, човекот сеуште се судрува со старите стигми на општеството(родовата нееднактвост) која како болна нишка се провлекува низ вековите во сите сфери на општеството во сите држави во светот. Родовата нееднаквост како што е застапена во поголемите сфери на општестовото,таа е присутна исто така и во СТЕМ( S cience, T ehnology, E ngineering, M athematics). Иако технологијата и науката се алатка и ветуваат полесен пристап до образование,персонализирани и збогатени искуства за учење,сепак таа сеуште не е родово неутрална. Предмет на овој семинарски труд е поентирање на родовата нееднаквост во СТЕМ области а целите се дефинирање на родовата нееднаквост и родовата нееднаквост на работните места, како и разработка на родовата нееднаквост во СТЕМ каде е опфатена и родовата нееднаквост во областа на СТЕМ во високото образование а подоцна и родовиот јаз на работни места од СТЕМ области. Целта е да се прикаже родовата нееднаквост во различни земји,причините за нејзиното присуство како и светски практики за нејзино надминување. 1.Дефинирање на Родова нееднаквост Родовата нееднаквост се однесува на нееднаков третман и можности што ги доживуваат поединците врз основа на нивиот пол. Родовата нееднактвост е една најраспространетите форми на нееднаквост ширум светот,која поставува неколку предизвици во областа на човековите права,образование и економските можности,пристап до ресурси,академски достигнувања,професионални аспирации,домашни улоги,сексуалноста и сексуалните предрасуди.Полот е основната статусна нееднаквост,тоа е систем на нееднаквост кој се заснова на култутните верувања на статусните разлики помеѓу луѓето – мажи и жени. Родовата еднаквост е едно од суштинските човекови права кои се заштитени од страна на ОН и основна вредност на Европската Унија. Родовата нееднаквост е една од најраспространетите форми на нееднаквост на глобално ниво и претставува сериозен предизвик во областа на човековите права, образовните и економските можности, мајчинската смртност, пристапот до ресурси, академските достигнувања, професионалните аспирации, социјалните односи, домашните улоги, сексуалноста и сексуалните предрасуди (Џоунс, Холмс и Еспеј, 2008; Расел, Кошив, Хорн и Саевик, 2010). Многу аспекти на родовата нееднаквост веќе се дискутирани — особено оние што ги засегаат девојчињата, како што се ограничениот пристап до образование. Подобрувањето на родовата нееднаквост може да се постигне и на национално и на институционално ниво,со обезбедување на соодветни активности и со вклучување на сите актери.Воспоставување на еднакви можности за жените и мажите во образованието, науката, работата е предуслов за еднакво позиционирање на рамноправна вклученост во сите сфери на општеството. 2.Родова нееднаквост на работните места И покрај големиот напредок во изминативе години,родовата нееднаквост на работното место останува постојан проблем.Родовата нееднаквост на работните места е термин кој се однесува на разликите, можностите како и условите за работа кои ги доживуваат жените како пол кој често пати се соочува со нееднаков третман за разлика од мажите. Голем број на истражвања укажуваат дека постои родов јаз во голем број Европски држави во однос на родовата нееднаквост на пазарот на труд. Посебниот систем на разлика и нееданквост што го нарекууваме род всушност е нееднаквост во статусот – нееднаквост меѓу културно дефинирани типови на луѓе – а не само нееднаквост во материјалните ресурси и моќта што мажите и жените ги имаат како резултат на позициите што ги заземаат на пазарот на труд и други места. Ако родот е примарна културна рамка за координирање на социјалните односи меѓу индивидуи, тогаш лесно е да се види дека ќе биде вклучен и во организацијата на социјалните односи на работното местo. Највпечатливиот начин на кој пазарот на труд е структуриран според род е половата сегрегација на занимања и работни места. Едно работно место е родово сегрегирано кога поголемиот дел од луѓето во него се најчесто од еден пол, а не од другиот. Родовата сегрегација на работните места не значи нужно дека мажите и жените не се среќаваат на работното место, но тоа значи мажите и жените на работното место поретко се среќаваат како рамноправни колеги на иста позиција,а почесто како актери во различни и често нерамноправни улоги. Од друга страна типовите работни места каде што се концентрирани мажите и жените често изгледаат како да ги одразуваат културните верувања за родот, вклучувајќи ги статусните разлики меѓу половите и стереотипските претпоставки за специјализираните способности на секој пол. Во една студија за родовата составеност на занимањата во САД и други богати нации, социолозите Марија Чарлс и Дејвид Груски (2004) открија дека мажите почесто се концентрирани во занимања поврзани со стереотипски машки вештини, кои вклучуваат физички работни места и врвни позиции во секое занимање, додека жените почесто се наоѓаат во занимања поврзани со стереотипски женски вештини, кои вклучуваат многу услуги, како и во позиции со помала моќ и авторитет воопшто. 3.Родова нееднаквост во СТЕМ СТЕМ областа не е исклучена од родовата нееднаквост. Оваа родова нееднаквост во СТЕМ се рефлектира на повеќе начини како на нееднаквост во високото образование, на работните места по повеќе основи(плата, моќ, структура, позиција и сл.) Во продолжение на оваа точка следи елаборација на овие теми. За да можеме да ја откриеме која е причината за ваквите нееднаквости треба да започенеме од родовиот јаз во високото образование од областа на СТЕМ. Варијациите во изборот на дипломските студиски насоки претставуваат главен фактор што го движи родовиот јаз во платите-како индиректно,преку понатамошниот избор на професија така и директно,независно од факторите поврзани со работа. Во Македонија нема многу научни истражувања во поврзаност за родовата нееднаквост во високото образование, но во повеќето развиените држави како САД според овие истражувања, научните, технолошките, инженерските и математичките области се разликуваат. Додека научниците од високото образование имаат тенденција да го дефинираат STEM широко, истражувањата за родови разлики во високото образование сè повеќе прават разлика помеѓу различни групи на STEM насоки (Ceci, Ginther, Kahn, & Williams, 2014; Perez-Felkner et al., 2012; Riegle-Crumb & King, 2010). Родовиот јаз се разликува меѓу одделни STEM области – на пример, инженерство наспроти здравствени науки (Corbett & Hill, 2015; Schneider et al., 2015). Истражувањата за родовиот јаз во високото образование во областа на науката,технологијата,инженерството и математиката(СТЕМ) ретко ги земаат предвид двегодишните колеџи,иако повеќето од запишаните таму се жени. Жените во САД денес го надминуваат бројот на мажи кога станува збор за запишување на универзитети и стекнување на дипломи (DiPrete & Buchmann, 2013), но сè уште се недоволно застапени во високоплатените области како што се природните науки и инженерството (National Science Foundation, 2016). Оваа родова нееднаквост може да има пошироки економски последици, бидејќи жените имаат тенденција да се здобиваат со дипломи во области со најниски медијални приходи (Carnevale, Strohl, & Melton, 2011). Некои истражувања покажуваат дека типот на колеџ(конкретно во САД) за двегоднишни и четиригодишни студии има различно влијание во родовиот јаз во обласитите на СТЕМ, иако се смета дека двегодишните колеџи можеби го ограничуваат пристапот на жените до СТЕМ дипломи, одредени студии укажуват дека можат да бидат влезна точка за многу жени, но ваквите резултати се добиваат поради што голем број на истражувачи ги исклучуваат студентите од двегодишните студии при анализа на родовиот јаз во додипломските науки (СТЕМ обалсти). Во минатото се верувало дека двегодишните колеџи немале никакво значење за добивање на дипломи од области на СТЕМ, но ваквите верувања се менуваат. Половина од STEM работните места бараат само диплома од стручно училиште или двегодишен колеџ (Rothwell, 2013). Во 2009 година, 44.5% од студентите на традиционална возраст биле запишани во двегодишни колеџи (Dunbar et al., 2011). Овие трендови укажуваат на растечката важност на двегодишните колеџи во STEM образованието во САД. Но иако жените се запишуваат на факултети во поголем број од мажите,сепак и понатаму тие се помалку застапени во високо платените СТЕМ области,особено во природните и инжинерските науки. Овие сознанија укажуваат на потребата од прецизно креирани образовни и институционални политики што ќе помогнат во намалување на родовиот јаз во СТЕМ. За таа цел, неопходно е подобро разбирање на тоа како различните типови на институции и студентските искуства влијаат на успешноста и задржувањето на жените во овие области. Само преку ваков пристап може да се обезбеди инклузивен и правичен СТЕМ систем кој вистински ќе ја одразува разновидноста на талентот во општеството. Како клучни наоди може да се искористат следниве податоци: Многу истражувања се фокусирале на родовиот карактер на организациите, при што работата на мажите се оценува како „надредена“ и, како резултат на тоа, ним им се доделува привилегирана позиција преку регрутација, унапредување и награди, додека, обратно, се ограничуваат можностите за жените (Erin Demaiter и Tracey Adams, 2009). Malcolm Brynin (2006) ја нагласува дијалектичката врска помеѓу технологијата и родовите стереотипи и како претпоставките за односот на мажите и жените со технологијата ги зајакнуваат социјалните стереотипи и нееднаквости. Така, сè повеќе жени во секторот се вклучуваат во административна работа, продажба и менаџмент, наместо во техничка и напредна технолошка работа. Релативното отуство на жени во областите на СТЕМ и високите менаџерски работни позиции во него се објаснува со многу фактори и процеси. Недоволната застапеност на жени во СТЕМ во однос на работната сила, исто така, се припишува на улогата на социјалниот дискурс, балансот меѓу работа и приватен живот, вредностите и мотивациите поврзани со кариерата, социјалното вмрежување и културата. Garlos Iglesias-Fernández, Raquel Lorente-Heras и Diego Dueñas-Fernández (2010) го припишуваат концентрирањето на жените во пониско ниво на занимања во СТЕМ секторот на потценувањето на сопствените квалификации и тешкотиите во одржување на рамнотежа меѓу работа и приватен живот, независно од нивото на образование. Други разгледувани фактори се: преовладувачката организациска култура, работното време и организацијата на работа, како и социјалните мрежи доминирани од мажи. Во литературата се користат голем број фактори за објаснување на родовите нееднаквости во ИКТ секторот (Abigail Cregory и Susan Milner, 2011; Appelbaum и др., 2011; Byrne и Staehr, 2011; Castaño и Webster, 2011; Eileen Trauth, Jeria Quesenberry и Allison Morgan, 2004: 117; Gilliard и др., 2008; Janneke Plantenga и Chantal Remery, 2006; Jill Rubery и Damian Crimshaw, 2009; Orser и др., 2012; Sappleton и Takruri-Rizk, 2008; Stainback и Kwon, 2012; Turnbull, 2008; Valenduc, 2011; Wynarczyk, 2010). Овие фактори може да се категоризираат во неколку пошироки групи: Заклучок Во овој труд најпрво ја дефиниравме родовата нееднаквост, поаѓајќи од тоа ја дефиниравме родовата нееднаквост во високото образование како и родовиот јаз на работни места во СТЕМ области. Родовата нееднаквост во академските СТЕМ области е резултат на комплексна мрежа на индивидуални,културни,социјални,организациски фактори. Општо родовата нееднаквост е појава која е сеуште застапена во различни сфери во општеството. Од аспект на родовата нееднаквост во образованието,иако жените повеќе доминираат во уписот на двегоднишни студии за разлика од мажите кои се подоминантни во четиригодишни студии, што може да влијае врз изборот на СТЕМ кариера, и покрај тоа нееднаквоста не е присутна само во обемот на учество туку и во видот на професиите кои ги избираат жените. Од друга страна иако жените се повеќе се образуваат и квалификуваат за кариера во овие области,сепак се соочуваат со одредени бариери и неможност за нивен напредок и задржување на својата професија што допринесува кон родов јаз и на работните места особено во одредени области како СТЕМ. На индивидуално ниво поголемиот број на жени имаат поголеми потешкотии кон усогласување на работата/кариерата и кон грижата за семејство, но исто така влијанието на перцепцијата за своите способности. Поголемиот товар за неформална семејна грижа паѓа на жената што претставува поголема пречка што директно влијае на нејзината кариера и професионално унапредување. Како друг фактор кој допринесува за родова нееднаквост се културните и институционални бариери како родовите стериотипи,култури на нееднаквост кои допринесуваат до создавање на пречки за напредок на жените во во СТЕМ. Поради овие причини потребно е да се најдат решенија за надминување на родовиот јаз како во образованието така и во однос на застапеноста на повисоките работни места и напредок во својата кариера.Како потенцијални решенија кои можат да помогнат во подобрување на ваквата ситуација се на пример: Користена литература Родовата нееднаквост во СТЕМ Eвгенија Цветановска Вовед Во екот на 21ви век, кога човечката цивилизација доживува експанзија на модерна технологија,усовршување на човечките можности,а

Блог

Родовата нееднаквост во СТЕМ

Eвгенија Цветановска Вовед Во екот на 21ви век, кога човечката цивилизација доживува експанзија на модерна технологија,усовршување на човечките можности,активно учество во развој и подобрување на општествениот,политичкиот,економскиот, научниот подем, човекот сеуште се судрува со старите стигми на општеството(родовата нееднактвост) која како болна нишка се провлекува низ вековите во сите сфери на…
Блог

Полови разлики во машинско учење

Александар Митревски Вовед Во светот на технологијата што сѐ повеќе напредува, вештачката интелигенција (AI) станува дел од нашето секојдневие — од препораки на видеа и филмови, до медицинска дијагностика и автономни возила. Сепак, зад оваа наизглед неутрална технологија, се крие важна општествена тема: родовата еднаквост. Иако AI се перципира како…
Блог

Родовата еднаквост и сајбер безбедноста: Улогата на жените во заштитата на дигиталните системи

Марија Захариева Вовед Во последните неколку децении, дигиталната трансформација значајно го промени начинот на функционирање на современото општество, носејќи со себе голем број предизвици и можности. Еден од најзначајните предизвици што произлегуваат од растечката зависност од дигиталните технологии е прашањето на сајбер безбедноста, која денес претставува клучна компонента на националната…
Блог

AI РОДОВ АЛАТНИК

АИ Водич низ методолошките рамки за родова еднаквост – Институт за родови студии/Ресурсниот центар за родово одговорно креирање на политики и буџетирање
Блог

Вештачката интелигенција како неповолност и предност за човекот

Благојче Богојевски Речиси, сите денешно време сме до негде запознаени со поимот на вештачката интелигенција, кој повеќе — кој помалку, некој се бави со неа на професионално или аматерско ниво, додека некој едвај слушнал и најверојатно не ни разбрал. Што всушност значи за нас кога имаме алатка која може да…
Блог

Жени во ИТ индустријата: Анализа на застапеноста и успехот

Никола Тодоров Вовед Во последните неколку децении, информациските технологии (ИТ) станаа клучни за развојот на глобалната економија и општество. Од раниот почеток на компјутерските науки и инженерството, ИТ индустријата беше доминирана од мажи, но во последниве години, жените започнале да играат сè поголема улога. Жените лидери во ИТ индустријата не…
Блог

Вештачка интелигенција и еднаквост меѓу жените и мажите – правни регулации – свет, Европа, Македонија

Алејна Ајдари Апстракт Напредокот во регулирањето на развојот, имплементацијата и употребата на вештачката интелигенција бара експлицитно вклучување на мерки кои, од една страна, го избегнуваат и спречуваат продолжувањето на дискриминацијата врз жените; и од друга страна, дека тие промовираат вистинска и ефективна еднаквост, придонесувајќи за подобар развој на човековите права.…
Блог

Кога технологијата станува сојузник: ai и родовата еднаквост во маркетингот на услугите

Анастасија Трајковска 1. Вовед Во ерата на забрзана дигитализација, технологијата игра сè поголема улога во обликувањето на секојдневниот живот, работењето и комуникацијата. Посебно внимание заслужува вештачката интелигенција (AI), која не само што го трансформира начинот на кој компаниите комуницираат со потрошувачите, туку и отвора можности за решавање на долготрајни општествени…
Блог

Мажите и емоциите: Дали општеството им дозволува на мажите да бидат чувствителни?

Христијан Тоневски Вовед Во современото општество, концептот за машката емоционалност претставува тема која сè повеќе привлекува внимание од страна на научната, медиската и пошироката јавност. Стереотипот за мажот како фигура што не смее да покаже слабост, да плаче или да биде ранлив, е длабоко вкоренет во традиционалната културна матрица на…
Блог

Етички и правни аспекти на користење AI во идентификација и спречување на родово базирано насилство онлајн

Бехим Јакупоски Родово базирано насилство е насилство што е насочено кон лице поради неговиот род, машки или женски или што диспропорционално влијае на лица од одреден пол. Често поимите Родово базирано насилство и насилство врз жените се користат наизменично затоа што прифатено е дека во најголем дел од случаите на…
Блог

Надминување со проблемите на родовата пристрасност во податоците и алгоритмите

Милко Димоски Апстракт Дали алгоритмите се сексистички настроени? Ова прашање често се поставува, но дебатата ретко е заснована на научна анализа. Овој труд има за цел да одговори на ова прашање преку комбинирање и на социјална и на техничка перспектива. Најпрво, дадена е техничка дефиниција на концептот алгоритам, заедно со…
Блог

Дали ботовите со вештачка интелигенција можат да бидат добри психолози? Предности, недостатоци и етички предизвици

Софија Китановиќ ВОВЕД Несомнен е големиот замав на вештачката интелигенција во современото секојдневие, како резултат на енормниот технолошки подем во изминатата деценија. Таа сè повеќе добива централно место во различни области од животот, почнувајќи од персонализирани препораки на социјалните мрежи, автономни возила, интелигентни дигитални асистенти. Но, нејзиното влијание сè повеќе…
Блог

Визуелна пристрасност: Родовата застапеност во компјутерски генерирани слики и deepfake технологии

Иман Топчи Вовед Во ерата на дигитализацијата, визуелните содржини стануваат сè подоминантна форма на комуникација и информирање. Со развојот на вештачката интелигенција, особено на технологиите за компјутерски генерирани слики и deepfake видеа, границите меѓу реалноста и симулацијата сè потешко се разликуваат. Иако овие технологии отвораат низа можности – од…
Блог

Употреба на вештачка интелигенција при мониторинг на говор на омраза, родова дискриминација и сексизам во работните комуникации

Филип Ѓоргиев 1. Вовед Работното место е основен социјален простор каде секој поединец треба да се чувствува безбедно, почитувано и еднакво третирано. Сепак, во денешно време среќаваме се повеќе случаи на говор на омраза, сексизам и родова дискриминација во професионалната комуникација. Дигиталната ера придонесе комуникациите на работните места сè повеќе…
Блог

Родово одговорно буџетирање во приватниот сектор: чекор кон еднаквост и одржлив бизнис развој

Софија Петкова 1. Вовед Во денешното динамично општество, прашањето за еднаквоста помеѓу жените и мажите сè повеќе добива на значење, не само од етички или социјален аспект, туку и како дел од економската логика и бизнис стратегијата. Еден од пристапите кој придонесува за пофер и поефикасна распределба на ресурси е…
Блог

Влијанието на вештачката интелегенција на пазарот на трудот-трансформации, можности, предизвици и последици

Симона Јошевска Вовед Што претставува вештачката интелигенција? Вештачката интелигенција претставува технолошки напредок кој овозможува компјутерски системи да извршуваат задачи што бараат интелигенција слична на човечката. Овие системи можат да учат од податоци, да анализираат…
Блог

Родовата еднаквост во ерата на дигиталниот маркетинг и вештачката интелигенција: Можности и ризици во новата технолошка реалност

Марија Јосифоска Вовед Во современото дигитално доба, технологијата станува клучен двигател на општествените промени. Еден од најзначајните фактори во оваа трансформација е вештачката интелигенција (ВИ), која брзо се интегрира во различни сектори – од здравство и образование, до финансии и маркетинг. Дигиталниот маркетинг, како динамична и иновативна област, првично го…
Блог

Како отсуството на женски податоци влијае на решенијата за вештачка интелегенција и ИКТ во здравството и јавната политика

Леонид Бошкоски АБСТРАКТ Во оваа ера каде што рапидно информациската и комуникациската технолохија(ICT) е облкувана од страна на Вештачката интелегенција(AI) , прецизноста и точноста на податоците се поважни од кога било. Овој труд истражува како недостатокот на податоци расчленети по пол и род придонесува за развој на недоволно точни и…
Блог

Персонификација и род во дигиталните асистенти – Зошто „тој“ ChatGPT?

Петар Стојановски Во денешно време вештачката интелигенција е насекаде околу нас, што речиси не постои човек кој немал контакт со неа. Особено се користени и алатките базирани на вештачка интелигенција, најчесто од помладата популација. Тоа се алатки како ChatGPТ, DeepSeek, Siri, Alexa, но и алатки како Sora за генерирање на…
Блог

Жените во дата секторот: Предизвици, можности и идни перспективи

Жените во дата секторот: Предизвици, можности и идни перспективи Петар Малиновски Вовед Дигиталната ера донесе значителни промени во различни аспекти на општеството и ја револуционизира комуникацијата, овозможувајќи глобална поврзаност. Преку Интернет, подобрени комуникации и онлајн платформи, луѓето можат да се поврзат меѓу себе на далечина, поттикнувајќи соработка, вмрежување и размена…